De indrukwekkende dierentuin van Berlijn, de Zoologischer Garten Berlin, kreeg het tijdens de Tweede Wereldoorlog flink te verduren. Tijdens de oorlog werd de Berlijnse zoo diverse malen getroffen door luchtbombardement. Maar de ergste schade ontstond tijdens de Slag om Berlijn in het voorjaar van 1945. Slechts 100 van de 3500 dieren overleefde het oorlogsgeweld.
Fragment uit het boek: Een dierentuin tussen de puinhopen van nazi-Duitsland
Prenger beschrijft kort de voorgeschiedenis van de Berlijnse Zoo, waarna het eigenlijke betoog volgt. Aardig is dat er op het eind ook een hoofdstuk is toegevoegd over de lotgevallen van andere dierentuinen, onder meer die in het Nederlandse Rhenen, tijdens de jaren 1940-1945. Hierdoor worden de gebeurtenissen in Berlijn door de auteur in een breder kader geplaatst en krijgt het verhaal als geheel meer body.
Ik geef hieronder enkele passages, soms met korte beschrijvingen, uit Oorlogszone Zoo weer om een impressie te geven van Prengers boek.
Voor even het centrum van de macht
In de jaren 1870 en 1880 maakte de dierentuin – die als Zoologischer Garten Berlijn op 1 augustus 1844 de poorten opende – een bloeitijd door. Er werden diverse dierenverblijven gerenoveerd of nieuw gebouwd, zoals een antilopenhuis (1872) en een imponerend olifantenhuis in Indische stijl (1873):
“Met de bouw van een concertzaal in 1874 werd de grote metamorfose van de zoo afgerond. Datzelfde jaar, waarin het dertigste jubileum werd gevierd, werd ook het eerste nijlpaard verwelkomd. In 1878 was de zoo opnieuw in feeststemming, toen op 22 juni een groots tuinfeest werd georganiseerd voor diplomaten en andere deelnemers aan het door Bismarck belegde Congres van Berlijn, waar de grote Europese mogendheden en het Ottomaanse Rijk afspraken maakten over de machtsverhoudingen in de Balkan. De zoo was voor even het centrum van de macht.” (18)
Blut-und-Boden
“De oude Heck prees in meerdere publicaties het nazisme en noemde de Blut-und-Boden-ideologie de belangrijkste verworvenheid van het nationaalsocialisme. Ter ere van zijn tachtigste verjaardag werd de populaire oud-zoodirecteur door Hitler in 1940 beloond met de Goethe-medaille voor kunst en wetenschap, de hoogste Duitse culturele onderscheiding.” (20)
Zijn zoon Lutz trad niet alleen zakelijk, maar ook politiek in de voetsporen van zijn vader en sloot zich in 1933 aan bij de SS. En in 1937 trad hij toe tot de NSDAP. Op 20 april 1938 kwam de zoöloog de eer toe om, vanwege de verjaardag van Adolf Hitler, benoemd te worden tot professor. De band van Lutz met het naziregime kwam ook tot uiting in zijn goede verstandhouding met de corpulente nazibons Hermann Göring:
“De twee mannen deelden een passie voor de jacht en Lutz was een graag geziene gast in het jachtverblijf van de rijksmaarschalk.” (21)
Nijlpaardje Knautschke wordt gered
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Berlijnse dierentuin diverse keren getroffen door geallieerde bombardementen. Een van die bombardementen vond plaats op 30 januari en verwoestte een deel van de inmiddels al eerder toegetakelde dierentuin. Om 20:15u die avond vielen de bommen naar beneden en vernietigden onder meer het hoofdrestaurant, het struisvogelhuis en het nijlpaardenhuis. Enkele jongens van rond de 15 jaar werkten in de nabijheid van de dierentuin als Luftwaffenhelfer, Luchtmachthulp, wat inhield dat ze allerlei klusjes moesten doen zoals munitie sjouwen, rommel opruimen, et cetera. Een van deze jongens, Peter Schmidt, was op het moment van het bombardement ter plaatse en redde samen met enkele leeftijdsgenoten een acht maanden oud nijlpaardje. Prenger schrijft:
“Terwijl ze zich een weg door de in duisternis gehulde zoo baanden, stuitten ze op een brandend bakstenen gebouw. Het was het nijlpaardenhuis. Het verblijf telde meerdere in- en uitgangen, waarvan er één bestemd was voor Knautschke. Puin en brandende stukken hout versperden zijn uitgang en Peter en de andere jongens zagen hoe het nijlpaardenjong tevergeefs probeerde door een zijingang naar buiten te komen. De opening was echter te klein voor het al behoorlijk forse dier en het zat met zijn kop klem. Snuivend en proestend probeerde het nijlpaardenjong los te komen, terwijl de gloeiende asresten en brandende stukken hout van hert dak bovenop hem vielen. De jongens hadden medelijden met het hulpeloze dier en probeerden de opening te vergroten. Door de hitte en trillingen was het metselwerk losgescheurd en konden ze met zijn drieën enkele brokstukken loskrijgen, zodat Knautschke door de opening paste. Met een plons dook hij vervolgens in het waterbassin.” (35)
Als dank voor hun reddingsoperatie kregen de jongens korte tijd later een rondleiding van de directeur. Knautschke herstelde van zijn verwondingen en overleed pas in 1988, op 46-jarige leeftijd. Tegenwoordig is in de Berlijnse dierentuin, bij de ingang van het nijlpaardenhuis, een bronzen beeld geplaatst dat herinnert aan het populaire dier, een van de weinige zoogdieren die de Tweede Wereldoorlog overleefde. Ook in het Stadtmuseum Berlin staat een sculptuur van het beroemde nijlpaardje.
