Het iconische schilderij De stier van Paulus Potter wordt momenteel, onder toeziend oog van bezoekers, in het Mauritshuis in Den Haag gerestaureerd. Tegelijkertijd wordt het beroemde kunstwerk nauwgezet onderzocht. Doel is om te achterhalen hoe de kunstenaar het werk precies maakte. Het onderzoek heeft inmiddels al enkele nieuwe inzichten opgeleverd.
Het was al bekend dat Potter zijn monumentale Stier begon op een kleiner formaat en dat hij het doek tijdens het schilderproces vergrootte. Hoe die kleinere compositie eruit heeft gezien, maar ook hoe Potter het schilderij precies vergrootte, zijn centrale vragen in het eerste onderzoek naar De stier.
Recent is onder meer het vernis verwijderd van het uiteindelijke schilderij, dat een afmeting heeft van maar liefst 2,3 bij 3,4 meter. Hierdoor zijn de kleuren, texturen en de diepte van Potters verf duidelijk tevoorschijn komen. Onderzoekers ontdekten dat Potter veel meer elementen in het beroemde kunstwerk wijzigde dan eerder gedacht. “De stier zelf, de planten en de achtergrond: Potter was op zoek naar het mooiste resultaat en dat was kennelijk voor hem een flinke zoektocht”, aldus het museum.
Volgens Jolijn Schilder, restaurator bij het Mauritshuis, wordt steeds duidelijker welke keuzes Potter maakte tijdens het schilderen van De stier.
Het is heel persoonlijk; alle gedachtesprongen, alle veranderingen die de kunstenaar maakte, bleven eeuwenlang verborgen, maar komen door ons onderzoek nu aan het licht.
Een samengestelde stier
Dat Potter geen bestaande stier portretteerde was bekend, het dier bestaat uit verschillende samengestelde ‘onderdelen’ van jongere en oudere stieren. Uit het onderzoek blijkt nu dat Potter misschien niet eens begon met het schilderen van een stier. Onder de bestaande verf is Potters eerste opzet van het dier in beeld gebracht; een rund zonder geslacht-specifieke kenmerken, dat kleiner en magerder was dan de stier die nu te zien is.
Potter blijkt de stand en lengte van de poten, de staart, kop en rug verschillende keren te hebben gewijzigd. En pas in een later stadium voegde hij specifieke kenmerken toe, zoals de testikels (die eerst veel groter waren) en halskwab (kossem). Tenslotte was het bontpatroon van de vacht in de eerdere opzet anders, wat herbevestigt dat Potter geen bestaande stier heeft willen portretteren.
Planten, hek en achtergrond
Niet alleen de dieren, ook de planten waren volgens de onderzoekers een uitdaging voor de schilder. Tegen de boom, langs de linkerrand van de eerste, kleinere compositie, waren aanvankelijk meer planten te zien waarvan de namen niet meer te vast te stellen zijn. In eerdere versie(s) van het schilderij liep verder een hek onder de kop van de stier tot aan de linkerrand door. Dat hek is na het vergroten van het schilderij naar de uitbreiding verplaatst, waarachter vandaag de dag ‘boer Teun’ staat.
Boer, schaap en lammetje
Van het oorspronkelijke schilderij sneed Potter bovenaan een randje af, om vervolgens links, rechts en boven stukken doek toe te voegen. Onderzoek heeft nu bevestigd dat Potter de eerste compositie al gedeeltelijk in verf had uitgewerkt, voordat hij de stukken doek toevoegde, waar hij een gronderingslaag aan toevoegde en vervolgens beschilderde.
In eerste opzet schilderde Potter de stier in een landschap, maar pas na het vergroten van het doek voegde hij de boer, één of beide bomen, de ram, het schaap en het lammetje toe. In al deze gevallen is niet overgeleverd waarom de schilder dit allemaal deed. De volgorde van de vele wijzigingen in het schilderij moet nog verder worden onderzocht.
Luchten
Wat niét op Potters conto te schrijven is, zijn de talloze overschilderingen van de lucht die in de eeuwen daarna volgden. Bekend was wel dat er overschilderingen waren in die lucht, maar ze blijken nog vele malen talrijker te zijn. Met de vernisafname zal ook een deel van de meest recente overschilderingen van de lucht verdwijnen.
Eén boomtak is van een onbekende, Franse, hand. Om een beschadiging te maskeren werd in de tijd dat De stier in Parijs hing (meegenomen uit Den Haag door de revolutionaire legers in 1795) een klein boomtakje toegevoegd. Dit takje is nog steeds te zien.
Restauratie
De restauratoren van De stier, Jolijn Schilder en Abbie Vandivere, hebben drie maanden besteed aan het materiaal-technisch onderzoek. Het schilderij werd in deze periode grondig bestudeerd met moderne röntgen- en infraroodtechnieken die geen contact met het verfoppervlak maken. Het onderzoek werd uitgevoerd in samenwerking met het Rijksmuseum Amsterdam. Hoewel de interpretatie van de resultaten nog maanden in beslag neemt, zijn Vandivere en Schilder inmiddels al begonnen aan de behandeling van het beroemde schilderij.
Naar verwachting duurt de restauratie tot eind 2025.
