Bondskanselier Willy Brandt trad af om spionageschandaal

Op 24 april 1974 werd een naaste medewerker van de West-Duitse bondskanselier Willy Brandt gearresteerd. De medewerker, Günter Guillaume, bleek een Oost-Duitse spion. Op 7 mei trad Brandt af als bondskanselier.

Nieuwe Oostpolitiek

Brandt werd in 1969 de eerste sociaal-democratische bondskanselier van de in 1949 opgerichte Bondsrepubliek Duitsland (BRD, West-Duitsland). Hij vormde een regering met de liberale FDP.

Vooral in het buitenlandbeleid werd een nieuwe weg ingeslagen. Brandts christen-democratische voorgangers erkenden de Duitse Democratische Republiek (DDR, Oost-Duitsland) niet. Zij wilden hereniging van Duitsland afdwingen door aansluiting te zoeken bij het westen en weigerden diplomatieke betrekkingen met landen die de DDR erkenden (Hallsteindoctrine). De bouw van de Berlijnse Muur in 1961 resulteerde in de feitelijke erkenning van twee afzonderlijke Duitse staten, inclusief deling van Berlijn in West- en Oost-Berlijn.

Brandt was burgemeester van Berlijn toen de Muur gebouwd werd. Hij was altijd tegen de Duitse deling geweest, maar het gegeven dat de Verenigde Staten niet ingrepen (Amerika vond een muur minder erg dan oorlog met de Sovjet-Unie) deed hem veranderen van tactiek. De oude spierballenpolitiek had niet gewerkt. Beter was het de DDR feitelijk te erkennen en diplomatieke betrekkingen aan te knopen met Oostbloklanden, om zo op termijn Duitse hereniging mogelijk te maken. Dit werd de Nieuwe Oostpolitiek genoemd.

Brandt redeneerde dat als de twee landen te lang gescheiden bleven, hereniging op den duur onmogelijk zou worden. De Nieuwe Oostpolitiek sloot politieke hereniging uit, want West-Duitsland was lid van de Europese Gemeenschap en de NAVO, terwijl Oost-Duitsland onderdeel uitmaakte van het communistische Oostblok en het militaire Warschaupact. Maar economische en culturele toenadering door burgers was wel mogelijk.

De Nieuwe Oostpolitiek betekende ook dat Brandts partij, de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD), definitief afstand nam van de mogelijkheid van Duitse hereniging op voorwaarde van neutraliteit tussen Oost en West. De Christlich Demokratische Union Deutschlands (CDU) daarentegen hield lang vast aan hun oude benadering van het Oostblok. In 1972 diende de CDU vergeefs een motie van wantrouwen in tegen Brandt, vanwege diens Oost-Europabeleid.

Günter Guillaume

De Berlijnse Muur was ook gebouwd om de laatste mogelijkheid voor Oost-Duitsers om naar West-Duitsland te verhuizen te blokkeren. Daarvoor gebeurde dit op grote schaal. En dus viel het niet op dat Günter Guillaume in 1956 de DDR verliet om zich te vestigen in Frankfurt am Main.

Guillaume deed dit in opdracht van de Oost-Duitse geheime dienst. Bijzonder was dat ook zijn echtgenote en zijn schoonmoeder bij de operatie betrokken werden. Ze begonnen een winkel in koffie en tabak – goederen waarmee makkelijk berichten gesmokkeld konden worden. Beide echtelieden werden actief lid van de SPD.

In 1969 bewees Guillaume zijn organisatietalent bij de verkiezingscampagne van SPD-minister Georg Lever in diens kieskring Frankfurt. Lever beval hem vervolgens aan als medewerker bij de landelijke SPD in Bonn, standplaats van Bondsdag (federaal parlement) en regering. In 1971 werd Guillaume medewerker van bondskanselier Brandt. In 1972 organiseerde Guillaume zijn herverkiezing.

Maar de West-Duitse contraspionagedienst was hem relatief snel op het spoor. Al in 1973 werd de minister van Binnenlandse Zaken, op dat moment Hans-Dietrich Genscher, ingelicht. De veiligheidsdiensten konden hun vermoedens alleen nog niet bewijzen. Besloten werd Guillaume in functie te laten tot ze hem konden betrappen.

Dit betekende ook dat Guillaume als ambtelijk secretaris de familie Brandt in 1973 kon begeleiden op vakantie in Noorwegen en namens hem de post opende. Zelfs toen Guillaume zonder zijn gezin op vakantie ging in Zuid-Frankrijk, werd hij niet betrapt op contact met andere geheim agenten.

Uiteindelijk werd overgegaan tot huiszoeking. Toen Guillaume ’s ochtends vroeg in badjas opendeed en politie zag, speelde hij open kaart: ‘Ik ben officier van het nationale volksleger’. Zonder die bekentenis hadden de autoriteiten geen bewijs tegen hem gehad.

Brandts aftreden

Met de kennis achteraf is het vreemd dat Brandt Guillaume nog steeds meenam op buitenlandse reizen toen hij al verdacht werd. Het argument was dat verandering van werkzaamheden de Oost-Duitse geheime dienst kon alarmeren, maar feitelijk werd de bondskanselier gebruikt als lokvogel. In zijn memoires stelde Brandt dat hij de geruchten over zijn medewerker niet wilde geloven.

Zo zijn er ook veel speculaties over waarom Brandt hierom aftrad. Sommigen wijzen op zijn slechter wordende gezondheid in zijn laatste jaar in functie. Anderen denken dat hij bang was dat buitenechtelijke affaires aan het licht konden komen. Een derde mogelijkheid: in de ambtenarij waren ook mensen die zijn Oost-Europabeleid bleven afwijzen.

De meest gehoorde verklaring is dat Brandt teleurgesteld was geraakt. Ondanks zijn succesvolle buitenlandbeleid en zijn herverkiezing leken partijgenoten (in zijn memoires noemde Brandt fractievoorzitter Herbert Wehner) bezig hem messen in zijn rug te steken omdat ze zelf partijleider hoopten te worden. Zijn laatste ambtsjaar vonden omstanders hem er vermoeid uitzien.

Brandt trad af als bondskanselier maar bleef tot 1987 partijvoorzitter en tot aan zijn dood in 1992 parlementariër. Vanaf 1976 was hij daarnaast voorzitter van de Socialistische Internationale. In 1979-1983 was hij ook Europarlementariër (tegenwoordig kun je niet meer tegelijk in het Europese en een nationaal parlement zitten).

Held in de DDR

Achteraf is het ook vreemd dat een geheime dienst een agent zo langdurig in een ander land laat opereren zonder dat het wat oplevert. Er waren dertien jaren verstreken voor Guillaume werkelijk op een positie zat waar bruikbare inlichtingen verzameld konden worden. Tot aan de arrestatie wist hun in West-Duitsland geboren zoon niet dat zijn ouders Oost-Duitse agenten waren.

Guillaume kreeg dertien jaar celstraf, zijn vrouw acht. Als ingeburgerde West-Duitsers werden ze veroordeeld voor landverraad. In 1981 werden ze geruild voor gevangen West-Duitsers. Terug in de DDR werd het spionnenechtpaar ingezet voor een binnenlands pr-offensief. Zij werden geportretteerd als helden.

Of Guillaume werkelijk belangrijke informatie wist te bemachtigen wordt betwijfeld. Dat de Oost-Duitse staat een spion in de buurt van een West-Duitse regeringsleider kreeg werd simpelweg gezien als succes.

Terug in Oost-Duitsland duurde het al langer slechte huwelijk niet lang. Voor Guillaume was het verder teleurstellend dat zijn enige zoon in 1987 terugkeerde naar West-Duitsland.

Verdere inmenging

Hoewel Brandt op termijn Duitse hereniging nastreefde en tegen de DDR was, profiteerde de DDR op korte termijn van de internationale erkenning als staat. In 1972 kwam de oppositie twee stemmen tekort om Brandt weg te stemmen. Achteraf bleken twee oppositieleden omgekocht door de Oost-Duitse geheime dienst. De ironie wil dat diezelfde dienst in de jaren vijftig Brandts politieke carrière nog in de kiem wilde smoren, omdat hij zo fel tegen de Sovjet-Unie en de DDR ageerde.

Toch trok Brandt aan het langste eind. Hij maakte de val van de Muur en de Duitse hereniging mee.

Bronnen ▼