De ‘Brusselse republiek’ in de late zestiende eeuw

Met de term ‘De Brusselse republiek’ wordt in de meeste geschiedenisboeken de periode geduid tussen 1576 en 1585. In die jaren wilde Brussel zich losscheuren van het Spaanse juk en opteerde het resoluut voor een unie met Willem van Oranje (1533-1584). Dat niet alles zou verlopen zoals gehoopt, blijkt uit onderstaand relaas:

De aanleiding tot de revolte

Verbond der Edelen - Aabieding van het Smeekschrift der Edelen — Verbond der Edelen – Aabieding van het Smeekschrift der Edelen

Begin april 1566 werd in de Zuidelijke Nederlanden door het ‘Verbond der Edelen’ onder leiding van Hendrik van Brederode (1531-1568), samen met graaf Floris van Culemborg en Lodewijk van Nassau aan Margaretha van Parma (1522-1586), de halfzus van koning Filips II en landvoogdes van de Habsburgse Nederlanden, een smeekschrift overhandigd. In het verzoekschrift werd de afschaffing van de inquisitie gevraagd en gepleit voor een grotere godsdienstvrijheid. Op advies van haar raadsman, Charles de Berlaymont (1510-1578), die de edellieden als een zootje oproerkraaiers beschouwde en tot de landvoogdes zei: “N’ayez pas peur Madame, ce ne sont que des gueux” (vrij vertaald: “Wees niet bang Mevrouw, het zijn slechts armoezaaiers), vond de smeekbede geen gehoor.

Nog in de zomer van datzelfde jaar brak in de nasleep van de reformatie en het groeiend ongenoegen bij een groot deel van de bevolking in de Lage Landen de Beeldenstorm uit. Heiligenbeelden uit kerken, kloosters en abdijen moesten het ontgelden en menig priester vreesde voor zijn leven. Het antwoord van Filips II bleef niet lang uit…

Het terreurregime van Alva

In augustus 1567 stond de hertog van Alva (1507-1582) met een voor die tijd aanzienlijke troepenmacht van Spaanse soldaten en huurlingen voor de poorten van Brussel. De ‘IJzeren hertog’, zoals hij al vlug genoemd werd, ging onmiddellijk erg hardhandig te keer. Zo installeerde hij prompt de Raad van Beroerten, een soort tribunaal dat iedereen die het niet onvoorwaardelijk eens was met de katholieke leer of verdacht werd van deelname aan de Beeldenstorm ter dood veroordeelde en hun geld en bezittingen verbeurd verklaarde.

Naar schatting werden gedurende de vijf jaar van Alva’s schrikbewind ongeveer achtduizend mensen ondervraagd en gevonnisd voor rebellie, ketterij of beide. Velen van hen, voornamelijk edelen eindigden hun leven op het schavot of aan de galg. Alva’s politiek van repressie en willekeur leidde enige jaren later tot een opstand in de Habsburgse Nederlanden en het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën.

De hertog van Alva zit de Raad van Beroerten voor

Een kortstondig intermezzo

De aanhoudende vervolgingen tegen protestanten en de torenhoge belastingdruk bleven bij de bevolking voor heel wat wrevel zorgen. Ook in de katholieke Zuidelijke Nederlanden nam de anti-Spaanse stemming gestaag toe. Toen op 4 november 1576 de Spaanse furie uitbrak waarbij muitende Spaanse soldaten drie dagen lang de stad Antwerpen plunderden, steeg het ongenoegen tot een hoogtepunt.

Mede als reactie hierop werd enkele dagen later onder impuls van Willem van Oranje de Pacificatie van Gent ondertekend. Die mondde een tweetal maanden later, begin januari 1577, uit in de zogenaamde ‘Eerste Unie van Brussel’. Tussen de afgevaardigden van de Staten-Generaal en de vertegenwoordigers van de provincies Holland en Zeeland werd een gezamenlijke overeenkomst afgesloten met als doel de eerdere besluiten hernomen in de Pacificatie van Gent door de nieuwe landvoogd der Nederlanden, de halfbroer van koning Filips II, Don Juan van Oostenrijk (1547-1578) te laten aanvaarden. Hierin werd een grotere religieuze tolerantie vooropgesteld en gepleit voor de terugtrekking van de Spaanse troepen uit de Nederlanden. Uiteindelijk kwamen alle partijen tot een vergelijk.

De opstandige provincies Holland en Zeeland beloofden het gezag van Filips II te erkennen terwijl langs Spaanse zijde de verbintenis werd aangegaan alle troepen uit de Nederlanden weg te halen en een algemene amnestie toe te staan. Het verdrag dat de weinig toepasselijke naam, het ‘Eeuwige Edict’ meekreeg, was geen lang leven beschoren. Nog datzelfde jaar, op 24 juli 1577, nam Don Juan de stad Namen in, waarna hij met zijn leger Antwerpen binnenviel. De revolte brak weer in alle hevigheid los.

Het verdere verhaal

Olivier van den Tympel, de calvinistische gouverneur van Brussel (1579-1585)

De Staten-Generaal die na de schending van het Edict Don Juan niet langer meer vertrouwde, besloot eenzijdig de toen nog negentienjarige aartshertog Matthias van Oostenrijk (1557-1619), een achterneef van Filips II, uit te roepen tot landvoogd van de Habsburgse Nederlanden. In wat nadien de ‘Tweede Unie van Brussel’ werd genoemd, bekrachtigde de nieuwe landvoogd de eerder aangegane akkoorden van het ‘Eeuwige Edict’. Doordat de Spaanse koning de aanstelling tot landvoogd van Matthias van Oostenrijk niet aanvaardde, bleef ook dit verdrag dode letter. Toen volgden de gebeurtenissen elkaar snel op.

In september 1577 werd Willem van Oranje door de Brusselaars, die hem als een bevrijder beschouwden, triomfantelijk ingehaald. De vreugde was echter van korte duur. Het Brussels stadsbestuur verloor geleidelijk aan iedere politieke controle over de stad toen Willem van Oranje zijn vertrouweling Olivier van den Tympel (1540-1603) aanstelde tot militair gouverneur. Van den Tympel voerde al vlug een radicaal calvinistisch bewind in dat uiteindelijk zou duren tot maart 1585 toen de latere hertog van Parma, Alexander Farnese (1545-1592), na een belegering van meer dan zes maanden Brussel binnentrok en hiermee een einde maakte aan de ‘Brusselse Republiek’.

Ook interessant: De Tachtigjarige Oorlog – Opstand in de Nederlanden
Overzicht van boeken over de Tachtigjarige Oorlog