Het Compromis der Edelen (ook wel Verbond der Edelen) was een verbond tussen de lage edelen tijdens de Tachtigjarige Oorlog. De edelen die zich bij dit verbond aansluiten komen aanvankelijk vooral uit de Zuidelijke Nederlanden. De edelen besluiten gezamenlijk te proberen de macht en invloed van de inquisitie in te dammen zodat de vervolging van ‘ketters’ zal afnemen.

Het Compromis wordt officieel gesloten in de periode dat Margaretha van Parma landvoogdes over de Nederlanden is. Meer in het bijzonder: het Compromis wordt gesloten in Brussel in december 1565 als de zoon van Margaretha, Alexander Farnese trouwt met Maria van Portugal. De edelen beloven plechtig elkaar in hun strijd met bloed en goed bij te staan. In een pamflet wordt de oprichting beschreven. Afschriften van dit pamflet verspreiden zich hierna snel waardoor meer en meer edelen zich bij het Compromis des Nobles (zoals het verbond op zijn Frans wordt genoemd) aansluiten.

Het zijn niet alleen calvinistische edelen ook die zich aansluiten bij het verbond. Ook enkele gematigde katholieken en lutheranen sluiten zich aan. De meeste edelen die het verbond steunen zijn afkomstig uit Holland. Willem van Oranje was ook betrokken bij het Verbond. Hij laat zich informeren over de verrichtingen van de edelen via zijn broer Lodewijk van Nassau. Deze broer van de Vader des Vaderlands was eerder – in 1565 – in Spa al in gesprek gegaan met veel van de edelen. Dit gesprek wordt door sommige historici gezien als de eerste aanzet tot de vorming van het Compromis.

Belangrijkste kopstukken van het Compromis waren Lodewijk van Nassau, Hendrik van Brederode, Floris van Pallandt, Filips van Marnix, Nicolaas de Hames. Een aanzienlijk aandeel van de edelen wil troepen gaan formeren waarmee de strijd met de inquisitie kan worden aangegaan. Willem van Oranje raadt de edelen dit echter af en zorgt ervoor dat de edelen met de liga van hoge edelen in gesprek gaan. Uiteindelijk leidt dit tot het opstellen van een smeekschrift gericht aan Margaretha van Parma.

Smeekschrift der Edelen

Ongeveer 200 edelen van het Compromis brengen op 5 april 1566 een bezoek aan Margaretha van Parma. Ze leggen hun smeekschrift aan haar voor maar de landvoogdes komt de edelen weinig tegemoet. Ze belooft wel bij koning Filips II te zullen pleiten voor een aanpassing van de inquisitie, maar dit is voor de edelen een te magere toezegging. Op 8 april bezoeken de edelen de landvoogdes daarom opnieuw. Deze zegt dan toe de wijzigingen direct door te voeren. De landvoogdes vreest gewapend verzet. De zogenaamde hagenpreken, kerkdiensten in de open lucht waarin onder de katholieke kerk openlijk bekritiseerd wordt, trekken veel – ook gewapende – toehoorders.

Door deze toezegging van Margaretha van Parma houdt de vervolging van ketters in vrijwel het gehele land op en wordt het calvinisme vanaf dan geleidelijk aan openlijk gemanifesteerd. Het Compromis wordt hierop opgeheven. De toename van het aantal calvinisten wekt echter de zorg van de centrale regering in Brussel. Margaretha besluit daarom troepen te gaan formeren. Eventueel gewapend verzet wil ze voor zijn.

Als in augustus 1566 de Beeldenstorm uitbreekt, komt de zaak in een stroomversnelling. Margaretha ontvangt opnieuw afgevaardigden van het Compromis en zegt toe alle geloofsonderzoeken te staken als de leden van het Compromis beloven op te treden tegen de beeldenstormers.

Filips II stuurt hierna echter een nieuwe landvoogd, de Hertog van Alva. Deze regeert enige tijd met ijzeren hand en is vastbesloten de opstand in de Nederlanden hardhandig de kop in te drukken.

Volledige tekst van het smeekschrift
Zie verder: Samenvatting Tachtigjarige Oorlog
Boek: De Opstand in de Nederlanden (1568-1648)