Carl Gustaf Mannerheim – De Finse winterkoning

De Finse opperbevelhebber Carl Gustaf Mannerheim (1867-1951) speelde een belangrijke rol in de onafhankelijkheidsstrijd van Finland. Hij wist een Sovjet-bezetting van zijn land te voorkomen en bracht de Sovjets in de oorlog van 1939-1940 grote verliezen toe. De door hem geleide Winteroorlog had een grote invloed op het verdere verloop van de Tweede Wereldoorlog. Van 1944 tot 1946 was Mannerheim president van het onafhankelijke Finland.

Carl Gustaf Mannerheim werd op 4 juni 1867 geboren in een kasteel in Askainen, een plaatsje in het zuidwesten van Finland, op dat moment nog een autonoom grootvorstendom binnen het Russische Rijk. Hij was het derde kind van graaf Carl Robert Mannerheim en diens echtgenote Helena von Julin. Zijn oom was de beroemde ontdekkingsreiziger Adolf Erik Nordenskiöld.

Op zijn dertiende werd Mannerheim naar een cadettenschool in Hamina gestuurd. Na vijf jaar werd hij daar ontslagen omdat hij ‘s nachts in het geheim de kazerne was uitgeslopen. Een jaar later werd hij echter toegelaten tot de Nikolaevsky Cavalerie School in Sint-Petersburg om vervolgens toe te treden tot een garderegiment van de Russische keizerin. Aan het hof en in het regiment ontwikkelde Mannerheim zich verder. Hij deed diplomatieke vaardigheden op en leerde meerdere talen, waaronder Portugees, Duits, Engels en Frans.

In 1892 trouwde de ambitieuze Fin met de Russische generaalsdochter Anastasia Nicolajevna Arapova (1871-1936). Uit dit huwelijk werden twee dochters geboren. Na tien jaar liep het huwelijk stuk. Mannerheim ging vanaf dat moment als vrijgezel door het leven.

Tijdens de Russisch-Japanse Oorlog (1904-1905) wist de jonge Fin zich te onderscheiden en werd hij bevorderd tot kolonel. Na deze oorlog werd Mannerheim op een bijzondere missie gestuurd. Hij kreeg opdracht te paard een enorm gebied tussen Peking en Russisch Turkmenistan te inspecteren. Mannerheim was twee jaar zoet met deze missie. Na afloop werd hij bevorderd tot generaal-majoor en kreeg hij het bevel over een keizerlijk garderegiment in Warschau.

Eerste Wereldoorlog

Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd Carl Gustaf Mannerheim naar Galicië gestuurd, waar hij een cavalerieregiment leidde dat tegen de Oostenrijk-Hongaarse troepen vocht. Ook hier wist hij zich te onderscheiden en viel hij op door zijn strategisch inzicht en dapperheid. Mannerheim ontving vanwege zijn inspanningen het St. Joriskruis, één van de hoogste Russische onderscheidingen.

Onafhankelijk Finland

September 1917 raakte Mannerheim gewond door een val van zijn paard. Tijdens zijn ziekteverlof in Odessa realiseerde hij zich dat er voor hem, vanwege ontwikkelingen in Rusland en Finland, geen toekomst was in Russische dienst. Hij besloot terug te keren naar zijn geboortegrond.

In het tumult van de Russische Revolutie riepen de Finnen op 6 december 1917 de onafhankelijk uit. In het land bevond zich echter nog een Russische troepenmacht van circa 40.000 man en daarnaast hadden de onafhankelijkheidsstrijders te kampen met Finse Rode Gardisten, die zich loyaal toonden aan de voorlopige Russische regering van revolutieleider Vladimir Lenin.

Mannerheim besloot een Fins leger te formeren, maar had slechts de beschikking over een paar kleine regimenten. Strategisch slim was dat hij zijn hoofdkwartier verplaatste van Helsinki (waar de situatie vanwege de aanwezigheid van veel Rode Gardisten moeilijk houdbaar was) naar het westelijk gelegen Vaasa, waar hij ook de beschikking had over goede verbindingslijnen met Zweden. Na een bloedige strijd van vier maanden versloeg Mannerheim met zijn nagenoeg ongetrainde Witte Garde de Rode strijdkrachten. Zijn troepen hadden steun gekregen van een Duitse strijdmacht van 12.000 man.

Regent

Na de strijd werd Mannerheim aangewezen als regent. In de tussentijd werd gezocht naar een koning van Finland. Die werd gezocht in de familie van de Duitse keizer Wilhelm II. Uiteindelijk werd diens zwager Frederik Karel van Hessen uitgeroepen tot koning Väinö I van Finland. Na twee maanden trad hij echter alweer af en werd Finland een republiek.

Mannerheim deed hierna een stapje terug. Hij deed nog wel mee aan de eerste presidentsverkiezing, maar nadat die verkiezing was verloren, werd hij ambteloos burger. In de jaren hierna zette de Finse legeraanvoerder zich onder meer in voor het Rode Kruis en richtte hij de Liga voor het Welzijn van het Kind (de Mannerheim Kinderstichting) op.

Mannerheim Linie

In 1931 deed de Finse regering naar aanleiding van nieuwe Russische dreiging weer een beroep op Mannerheim, die werd benoemd tot voorzitter van de Nationale Defensie Raad en de titel ‘opperbevelhebber in oorlogstijd’ kreeg. Twee jaar later werd hij benoemd tot veldmaarschalk. Mannerheim pleitte voor herbewapening en grote investeringen in de krijgsmacht (die er maar mondjesmaat kwamen). Hij reorganiseerde de mobilisatie en ontwikkelde een groot verdedigingsplan. Dit laatste leidde tot de realisatie van een linie van vaste verdedigingswerken bij de Russische grens. Deze zogenaamde Mannerheim Linie bestond uit loopgraven, veldversterkingen en 66 machinegeweerposten.

De spanningen tussen de Sovjet-Unie en Finland liepen in deze periode verder op doordat Jozef Stalin steeds meer claims legde op delen van het Finse grondgebied. Mannerheim, die wel besefte dat de Sovjets militair gezien veel sterker waren, probeerde nog een compromis te zoeken door deels tegemoet te komen aan de territoriale eisen van Stalin. Die laatste was echter op ramkoers en liet een Finse delegatie in 1939 onomwonden weten:

“Ik begrijp heel goed dat jullie neutraal willen blijven, maar ik kan jullie verzekeren dat dat niet mogelijk is. De grote mogendheden zullen dat eenvoudig niet toelaten.”

Met de ondertekening van het niet-aanvalsverdrag tussen Stalin en Hitler in augustus van dat jaar, was voor de Sovjets de weg vrij om Finland aan te vallen. Op 29 november 1939 verklaarde Stalin de Finnen de oorlog. De inmiddels 72-jarige Mannerheim kreeg het bevel over de Finse strijdkrachten. Zijn eerste algemene order luidde:

Dappere soldaten van Finland!

Ik neem deze taak op mij in een tijd waarin onze erfvijand opnieuw ons land aanvalt. Vertrouwen in de aanvoerder is de eerste voorwaarde om te slagen. U kent mij, en ik ken u…

In wat bekend kwam te staan als de Winteroorlog bewees Mannerheim opnieuw een groot militair strateeg te zijn. Op papier was de Mannerheim Linie veel te zwak en de Finnen waren vanzelfsprekend in ondertal. Mannerheim had slechts de beschikking over 9 kleine divisies terwijl de Sovjets met 27 veel grotere en beter geëquipeerde Sovjet-divisies het land binnenvielen. Desondanks slaagden de Finnen er in lang stand te houden. Mannerheim maakte onder meer gebruik van kleine Finse ski-troepen die goed gecamoufleerd op onverwachte momenten het vuur openden op Sovjet-troepen. Ook werden geregeld kleine delen van het Sovjet-leger omsingeld en vervolgens uitgeschakeld. De opmars van de Sovjets werd zo aanzienlijk vertraagd en de Finnen slaagden erin maar liefst duizend Russische bommenwerpers en gevechtsvliegtuigen neer te halen. Mannerheim was zelf verbaasd over de successen en zei hierover:

Ik heb niet geweten dat mijn mannen zo goed konden zijn, of dat de Russen zo slecht konden zijn.

Hoewel de Finnen zich dapper bleven verzetten, was de strijd uiteindelijk ongelijk. Mannerheim hoopte nog op steun van Groot-Brittannië en Frankrijk (die inmiddels in oorlog waren met Ruslands bondgenoot Duitsland) maar buurlanden Zweden en Denemarken, die kost wat kost neutraal wilden blijven, weigerden geallieerde troepen de doorgang. De Mannerheim Linie werd uiteindelijk doorbroken en op 13 maart 1940 bezetten de Sovjets alle gebieden die het had geëist.

Impact van de Winteroorlog

Finland was verslagen, maar zeker niet vernederd. Het kleine land had de vijand enorme verliezen toegebracht en was bovendien niet volledig bezet. Chroestjov erkende later dat maar liefst één miljoen Russen het leven hadden gelaten in de Winteroorlog en over de moedige strijd van de Finnen zei Winston Churchill:

Finland op zijn eentje laat ons zien waartoe vrije mensen in staat zijn. De dienst die Finland de mensheid heeft bewezen, is fantastisch.

De impact van de Winteroorlog was groot. Uit angst voor Russische invloed in Scandinavië besloot Adolf Hitler bijvoorbeeld om Denemarken en Noorwegen aan te vallen. Nog belangrijker was dat Hitler door de ontwikkelingen in de Winteroorlog de kracht van het Rode Leger onderschatte. Natuurlijk hadden de Finnen moedig gestreden, maar had de oorlog niet ook aangetoond dat het Sovjet-leger eigenlijk maar weinig voorstelde? Hitler meende van wel. In juni 1941 gaf Hitler vol zelfvertrouwen opdracht de Sovjet-Unie aan te vallen. Vanuit Duits perspectief een dramatisch besluit.

Vervolgoorlog & Laplandoorlog

In navolging van Duitsland verklaarde ook Finland de oorlog aan de Sovjet-Unie. Mannerheim probeerde in deze nieuwe oorlog, die bekend kwam te staan als de Vervolgoorlog, de eerder verloren gebieden terug te veroveren. De Finnen noemden zich geen bondgenoot van Duitsland, maar een strijdgenoot. Het ging dus om een heroveringsoorlog. Finse troepen rukten vrij snel op naar de oude grens. Toen Mannerheim hierna besloot door te stoten om bij de rivier de Svir een verdedigingslinie te vestigen, verklaarde Groot-Brittannië de Finnen de oorlog.

Na enkele grote Duitse tegenslagen, vooral de Slag bij Stalingrad, kwamen de Russen op stoom en begon een langverwacht tegenoffensief. Opnieuw was de strijd uiteindelijk ongelijk. September 1944 werd een wapenstilstand getekend en moest Finland nog meer gebieden prijsgeven aan de Sovjet-Unie. Mannerheim was inmiddels president geworden. De Sovjets eisten grote herstelbetalingen en verdrijving van Duitse troepen die zich nog in het land bevonden. Voldeed Finland niet aan dat laatste verzoek, dan dreigde bezetting door de Sovjets. Wat volgde was de zogenaamde Laplandoorlog, waarbij Finse troepen het met name in het noorden van het land opnamen tegen Duitse militairen. De laatste Duitse soldaten werden in april van 1945 uit Finland verjaagd.

Op 4 maart 1946 trad Mannerheim als president af. Niet veel later verliet hij het land om gezondheidsredenen en vestigde hij zich in het Franse Montreux, waar hij zijn memoires schreef. Carl Gustaf Mannerheim overleed op 28 januari 1951 in Lausanne. Zijn lichaam werd overgebracht naar Helsinki waar hij een staatsbegrafenis kreeg.

Boek: Mannerheim – President, Soldier, Spy

Begrafenis van Carl Gustaf Mannerheim:

Bronnen ▼