Catharina de Grote was een beroemde tsarina, beïnvloed door het absolutisme en de Verlichting. Van Duitse prinses groeide ze uit tot een van de beroemdste vorstinnen van het Russische tsarenrijk. Ze was een intelligent, gewiekst en tegelijk een uiterst charmante vrouw. Wie was deze vorstin en wat heeft zij voor Rusland betekent?
Jeugd
Catharina werd geboren in het Duitse Stettin op 2 mei 1729 (Gregoriaanse kalender) als Sophia Augusta Frederika von Anhalt-Zerbst-Dornburg. Volgens de toenmalige Russische kalender, de Juliaanse kalender, werd ze geboren op 21 april (*In deze biografie hanteer ik de Juliaanse kalender).
Sophia was de dochter van de Duitse vorst Christiaan August von Anhalt-Zerbst en diens vrouw. In de achttiende eeuw bestonden er veel familiaire banden tussen Europese vorstenhuizen en zo kwam het dat Sophia de nicht was van koning Gustaaf III (Zweden), Karel XIII (Zweden) en de Russische troonopvolger Peter III.
Huwelijk van Catherina met Peter
“Door in 1744 het orthodoxe geloof aan te nemen – zoals van alle troonopvolgers en hun echtgenoten werd geëist – verbrak Sophia Augusta Frederika de belofte aan haar vader om niet van religie te veranderen. Bij voltrekking van het orthodoxe doopritueel legde Sophia haar geloofsbelijdenis in zuiver Russisch af, waarmee ze de tsarina en de hovelingen tot tranen toe roerde.” (21)
In 1745, het jaar erop, trouwden de 16-jarige Jekaterina Aleksejevna en de 17-jarige Peter in Sint-Petersburg. Een gelukkig huwelijk zou het niet worden.
Botsende karakters
Tsaar Peter en Catharina de Grote bleken elkaars tegenpolen te zijn. Peter was bijna altijd dronken en het enige waar hij druk mee was, waren militaire exercities en het spelen met soldatenpoppetjes. Soms speelde hij ook viool. Voor de rest was hij vooral geïnteresseerd in mooie hofdames, met wie hij affaires aanknoopte. Genegenheid richting Catharina toonde hij niet. Sterker nog: Peter beledigde haar zeer regelmatig in het openbaar, tijdens bals, feesten of vergaderingen.
Catharina was uit iets ander hout gesneden. Ze was eerzuchtig, intelligent en bij tijden ook zeer sluw. Net als Peter ging ze wel eens vreemd, onder meer met de vorst Grigori Orlov (1734-1783) en later de beroemde Russische legeraanvoerder Grigori Potemkin (1739-1791). Catharina was erg leergierig, wat bleek uit haar belezenheid. Ze leerde Russisch en verdiepte zich in de Russische geschiedenis. Verder las ze de werken van klassieke schrijvers als Cicero, Plato en Tacitus. Interessant vond ze de Franse Verlichtingsliteratuur, zoals Denis Diderots Encyclopédie, Charles-Louis Montesquieu, Jean Racine, Pierre Corneille en haar all time favourite: Voltaire (pseudoniem van François-Marie Arouet). Ten slotte was Catharina een echte kunstliefhebster, die een omvangrijke collectie aanlegde, waaronder circa 4.000 schilderijen en talloze porseleinen serviezen en voorwerpen. In haar collectie bevonden zich werken van onder meer de kunstenaars Rembrandt van Rijn, Jan Hals, Guido Reni, Domenichino, Anthonie van Dyck, David Teniers de Jongere en Giovanni Battista Pittoni.
In 1754 kreeg het stel een zoon, Pavel, de latere tsaar Paul I. Het werd nooit duidelijk of Peter III de biologische vader was, omdat Catharina net als haar man veelvuldig vreemdging. Schoonmoeder Elisabeth I haalde, vermoedelijk uit angst voor intriges (gezien de onduidelijke afkomst van Pavel), het kind bij zijn ouders vandaan en voedde het zelf op. In 1762 kreeg Catharina nog een zoon met haar minnaar Grigori Orlov: Aleksej Bobrinski.
Coup van Catharina de Grote
Toen zijn moeder Elisabeth op 52-jarige leeftijd gestorven was, belandde Peter op 25 december 1761 op de Russische troon. Catharina was, vanwege de slechte relatie met haar aangetrouwde familie, al vanaf 1758 bezig geweest met het voorbereiden van een coup. Peters regeerperiode was een ramp. Hij was voortdurend dronken, karakterloos en de notoire zuiplap riep dat hij Rusland ‘een vervloekt land’ vond. Binnen een mum van tijd was Peter in oorlog met Denemarken, omdat hij Holstein wilde inlijven. En bij het graf van zijn moeder rouwde Peter niet, maar tapte hij moppen en vleide hij met de hofdames.
Peter zou slechts 186 dagen regeren. De coupplannen van Catharina lagen al klaar, toen op 9 juni 1762 bij een plechtig diner vanwege de recente vrede met Pruissen – Rusland vocht met Oostenrijk in de Zevenjarige Oorlog (1756-1763), maar trok zich eerder terug – Peter zijn vrouw beledigde, haar voor idioot uitmaakte en beval om haar te arresteren. De arrestatie werd voorkomen door anderen. Maar voor Catharina de Grote en haar medecomplotteurs was deze gebeurtenis de druppel: ze besloten dat ze snel in actie moesten komen. Het complot bestond naast Catharina uit de graaf Kirill Razoemkovski, hofdocent Nikita Panin, baron Nikolaj Korf, kapitein Pjotr Passek, vorstin Jekaterina Dasjkova en de vijf broers Orlov, onder wie dus Catharina’s minnaar Grigori.
De directe aanleiding voor de staatsgreep was de toevallige arrestatie van Pjotr Passek, een van de aspirant-complotteurs, op 27 juni 1762. Besloten werd om de volgende dag de staatsgreep in gang te zetten, wat ook gebeurde. Het leger sloot zich aan bij de coup en een dolenthousiaste menigte juichte de nieuwe vorstin toe. Peter III belandde de dag erop in de cel. Hij tekende zijn troonsafstand en werd een week later gewurgd door een officier.
Regeerperiode
Het binnenlandse beleid van Catharina is door historici wisselend in kaart gebracht. Belangrijk was – en daarom prees het Westen haar – dat ze het bestuur decentraliseerde en in navolging van Montesquieu neigde naar een deling van de machten. Haar Instructie uit 1767, een serie moderne wetten, liet ze beoordelen door een wetgevend lichaam waarin alle bevolkingsgroepen, ook lijfeigenen, vertegenwoordigd waren. Toch, stellen critici, was Catharina vermoedelijk meer een absoluut dan een verlicht vorst. De adel kreeg onder haar volledige zeggenschap over de lijfeigenen en de landgoederen. Ook sloeg ze kritiek genadeloos neer, zoals de boerenopstand van de Donkozak Jemeljan Poegatsjov (1740/42-1775). Nadat hij in een kooi naar Moskou was vervoerd, liet Catharina deze Poegatsjov op 10 januari 1775 executeren.
Anders dan Peter de Grote verliet Catharina de Grote overigens nooit het Russische Rijk. Wel ontving ze veel buitenlandse hoogmogendheden. Zoals Gustaaf III (Zweden), de Heilige Roomse keizer Jozef II en de Franse filosoof Diderot.
De dood van Catharina de Grote
In november 1796 kreeg Catharina een beroerte. Zonder nog bij kennis te komen, overleed ze op de 17e van die maand. Haar zoon Paul, met wie ze reeds lange tijd ruzie had, volgde haar op. Ondanks dat ze een betere verhouding had met haar kleinzoon Alexander, eiste Catharina nooit haar recht op om zelf een opvolger te benoemen.
Boek: Catharina de Grootste – De zelfgeslepen diamant van de Hermitage (David Mckay e.a.)
Lees ook: Catharina de Grote als kunstliefhebber
Meer Russische geschiedenis
Bekijk dit boek bij:
