Clisthenes van Athene (6e eeuw v.Chr.)

De Atheense staatsman Clisthenes van Athene (ca. 570-507 v.Chr.), ook wel Cleisthenes van Athene of Kleisthenes genoemd, geldt samen met de politicus Pericles (Perikles) als een belangrijke grondlegger van de Atheense democratie. Wie was deze Clisthenes en wat heeft hij precies voor de ontwikkeling van de democratie betekend?

Jonge jaren van Clisthenes van Athene

Clisthenes van Athene werd omstreeks het jaar 570 v.Chr. geboren. Hij was de zoon van Megacles en diens vrouw Agariste. Zijn voorgeslacht behoorde tot de zogenoemde Alcmaeoniden, een familieclan binnen de Atheense aristocratie die veel politieke invloed had in de polis. De overgrootvader van Clisthenes van Athene had, door laf optreden, veroorzaakt dat de familie uit Athene verbannen werd. Omstreeks 632 v.Chr. pleegden aanhangers van de politicus Cylon een mislukte coup. Hierop had Clisthenes’ opa, die net als zijn vader Megacles heette, de coupplegers beloofd dat ze gespaard zouden worden. Toen de plegers van de staatsgreep echter opgepakt werden, liet Megacles hen executeren. Hierop volgde een decennialange verbanning van Megacles en zijn complete familie.

Rond 594 v.Chr. slaagde de familie van de Alcamaeoniden erin terug te gaan naar Athene. Daar was namelijk de jurist Solon actief, die door de familie werd gesteund. Echter, enkele decennia later werd de familie opnieuw verbannen, ditmaal door de tiran Pisistratus die in 560 v.Chr. aan de macht was gekomen. Deze autocraat zorgde ervoor dat de Alcmaeoniden in 546 v.Chr. opnieuw voor tien jaar werden verbannen. Daarna keerde de familie weer in de stadstaat Athene terug.

Kern van de politieke hervormingen van Clisthenes van Athene

Cleisthenes van Athene was archont (ἄρχων: bestuurder of heerser) in 525-524 v. Chr., maar kwam – als aanvoerder van de Alcmaeoniden – in 512 v.Chr. in conflict met de tiran Hippias, die toen twee jaar aan de macht was. Clisthenes van Athene slaagde er in 510 v.Chr. in deze tiran uit Athene weg te jagen. Hierna voerde hij hervormingen door die van de Atheense politiek een democratie maakten. Clisthenes’ hervormingen betekenden het einde van macht die de traditionele Atheense aristocratie had.

Belangrijk was dat Clisthenes, in de jaren 507 tot 501 v. Chr., het Atheense bestuur decentraal maakte. Hij deelde de stad Athene op in woongebieden, die hij demen noemde. Deze gebieden konden hun eigen vertegenwoordigers uitkiezen. Kern was dat ieder gebied gelijke kansen kreeg op de volksvertegenwoordiging in de polis. Belangrijk was verder dat de zogeheten Boulè, ofwel de Raad, werd uitgebreid tot 500 man en tevens het voornaamste adviescollege binnen de Atheense polis werd. In dit orgaan kwamen per stam (er waren tien gebiedsdelen) vijftig vertegenwoordigers terecht. Om een nieuwe tirannie of oligarchie te voorkomen, stelde Clisthenes verder het zogenoemde schervengericht (ook wel ostracisme genoemd) in, via een wet in 506 v.Chr. Via dit systeem konden tirannen en alleenheersers uit de polis verbannen worden. Pas twintig jaar later werd het ostrcisme voor het eerst gebruikt tegen Hipparchus. Belangrijk was ten slotte dat Cleisthenes de algemene volksvergadering (de ekklèsia, die bijeenkwam op de heuvel Pnyx) meer macht toekende.

De Atheense democratie was echter in geen geval een moderne democratie zoals wij die tegenwoordig in Europa en andere westerse landen kennen. Van de ongeveer 250.000 mensen die in en rond Athene woonden, hadden in de begintijd slechts 30.000 personen (niet meer dan 12 procent) stemrecht. Vrouwen, vreemdelingen en slaven hadden geen actief kiesrecht. Ook voor de armere bevolking was het – totdat de politicus Pericles omstreeks 450 v.Chr. financiële vergoedingen instelde, zodat de armen ook twee keer per maand konden stemmen – eerst niet mogelijk de volksraadplegingen bij te wonen; ze konden namelijk geen twee werkdagen per maand missen vanwege gederfde inkomsten.

De betekenis van de hervormingen van Clisthenes

Over Clisthenes’ leven na zijn politieke hervormingen is verder niets bekend. De cruciale bijdrage van Clisthenes van Athene aan de democratie, was dat hij het principe invoerde van isonomia: gelijke rechten voor iedere burger. Zijn hervormingen leidden tot een veel bredere en actievere deelname van alle Atheners aan het politieke leven.

Rond 507 v.Chr. blies Clisthenes van Athene zijn laatste adem uit. De Griekse democratie bleef intact tot 322 v.Chr., toen de Macedoniërs (met als belangrijkste telg Alexander de Grote) deze afschaften.

Lees ook: Wijnbeker van Perikles gevonden
Ook boeiend: Ostracisme: het Griekse schervengericht
Boek: Wat is echte democratie? – Jan-Werner Müller

Bronnen ▼