De CPN en het overlijden van Stalin (5 maart 1953)

Op 5 maart 1953 kwam radio Moskou met een dramatisch bericht:

“Het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie deelt mee: Het hart van de strijdmakker en de geniale opvolger van Lenin klopt niet meer. Heengegaan is onze wijze leider, leraar van de partij en van het Sovjetvolk, Josif Vissarionovitsj Stalin.”

Jozef Stalin (1878-1953), de leider van de wereldwijde communistische beweging, was overleden. Hij was 73 jaar oud geworden. Een periode van diepe rouw volgde, niet alleen in de Sovjet-Unie, maar bij alle communistische partijen in de wereld.

Na het overlijden van Lenin in 1924 was Stalin de sterke man van de Sovjet-Unie geworden. Hij zette in op een drastische modernisering van het land door de collectivisatie van de landbouw en een geforceerde industrialisatie. De volkeren van de Sovjet-Unie en zijn partij hield hij in het gareel door een ongekende terreur. Na de Tweede Wereldoorlog slaagde de Sovjet-Unie, als een van de overwinnaars, erin zijn invloedssfeer uit te breiden naar een groot deel van Midden- en Oost-Europa; overal kwamen daar communistische regimes aan de macht.

De CPN en de persoonsverheerlijking van Stalin

Binnen het verzuilde Nederland vormden de communisten een eigen mini-‘zuil’, met de Communistische Partij van Nederland (CPN), als centrum. Er ontstond een eigen afgezonderde leefwereld, met nevenorganisaties als een vakbond, een krant, een jeugdbeweging en een vrouwenbeweging. Deze zelfgekozen afzondering versterkte het maatschappelijke isolement van de communisten, dat al sterk was doordat de rest van de samenleving in het algemeen weinig tot niets van hen wilde weten.

De CPN werd zo een soort ‘sekte’. Men geloofde heilig in de communistische heilsleer. Het communisme kende een eigen godenpantheon, met Stalin als de oppergod. Niet alleen in de Sovjet-Unie en Oost-Europa, maar ook door de Nederlandse communisten werd Stalin vereerd en geprezen. De persoonsverheerlijking van Stalin kende een hoogtepunt in 1949. Stalin werd toen 70, en dat heuglijke feit werd ook door de CPN uitbundig gevierd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het overlijden van Stalin tot diepe rouw en grote onzekerheid leidde.

CPN en de dood van Stalin

De ontzetting bij het overlijden van Stalin was groot. Op 6 maart kwam het partijbestuur van de CPN al om acht uur ’s morgens in spoedzitting bijeen. Er was grote verslagenheid, maar het bestuur had ook het volste vertrouwen in de opvolgers van Stalin, de nieuwe leiders in Moskou. Dat blijkt uit het telegram dat het bestuur die dag naar Moskou stuurde om haar deelneming, medeleven en eeuwige trouw uit te drukken:

“In diepe smart betuigen wij U onze deelneming en de deelneming van onze Partij met het onherstelbare verlies van de grote leraar en leider van alle werkers, J. W. Stalin. Zijn strijd en werk voor de zaak van het communisme en de vrede zullen eeuwig in de geest van het werkende volk van Nederland voortleven.
Op deze dag betuigen wij met nog meer kracht dan tevoren onze onvoorwaardelijke solidariteit met de Partij van Lenin en Stalin en zweren al onze krachten te zullen geven voor het behoud van de vrede en voor de bevrijding van de Nederlandse werkende massa van het juk van het buitenlandse en binnenlandse kapitaal, trouw aan de onoverwinnelijke leer en naar het lichtende voorbeeld van Stalin.”

In de daarop volgende dagen berichtte De Waarheid regelmatig over het enorme rouwbeklag in Moskou: ‘Eindeloze stroom Sovjet-burgers brengt laatste groet’ en ‘Millioenen trekken langs Stalins baar’. Verder schreef de krant over de vele betuigingen van medeleven van over de gehele wereld. Op maandag 9 maart berichtte de krant uitvoerig over de bijzetting van het lichaam van Stalin in het mausoleum op het Rode Plein in Moskou, naast het lichaam van Lenin.

Tijdens de grote Stalinherdenking die dag in de Apollohal in Amsterdam sprak CPN-voorzitter Gerben Wagenaar de partijgenoten toe. Wagenaar putte zich uit in loftuitingen op Stalin:

“Vandaag nemen wij afscheid van onze grote leraar, van de beste uit onze rijen, de aanvoerder van de arbeiders, van de leider van het vredeskamp in de hele wereld, van onze kameraad Stalin. […] Kameraad Stalin, die jaar in jaar uit met enorme lichamelijke en geestelijke werkkracht het Sowjet-volk van overwinning naar overwinning heeft geleid, die de hele mensheid steeds uitkomst en perspectief heeft geboden, is niet meer onder ons.

Millioenen mensen in de hele wereld […] rouwen om het verlies van kameraad Stalin en voelen de volle hevigheid van de slag, die de progressieve mensheid getroffen heeft. Ja kameraden, wij treuren, maar tegelijkertijd weten wij, dat weliswaar Stalin is heengegaan, maar dat zijn ideeën, dat zijn geest, dat het Stalinisme voortleeft en dat dit de volledige zegepraal op de machten van de oorlog en ondergang zal behalen.”

Tijdens die herdenking werd ook een opname afgespeeld van de uitzending van radio Moskou van de begrafenis, met de Kremlinklok die 12 uur sloeg, de saluutschoten, de treurmars van Chopin. De aanwezigen in de Apollohal waren diep onder de indruk.

Het CPN-maandblad Politiek en Cultuur weidde haar hele aprilnummer van 1953 aan de herdenking van Stalin. Superlatieven over zijn genialiteit schoten tekort. Zo schreef CPN-bestuurder Harry Verhey:

“Overal ter wereld waar mensen naar vrede en geluk verlangen, overal waar mensen een gelukkige toekomst voor hun kinderen nastreven, werd het bericht van Stalins dood met ontsteltenis en schrik ontvangen. Het leek of de wereld ophield te draaien, het leek of het hart stilstond, ja of het leven zelf de adem inhield. Tranen van droefenis en pijn werden in de gehele wereld geweend. De vredelievende en vooruitstrevende mensheid voelde, dat er een vriend was heengegaan, voelde dat de grootste, edelste en meest opofferende geest en leider van het kamp van de vrede niet meer was. Met Jozef Wissarionowitsj Stalin is de grootste theoreticus van het marxisme-leninisme, de grootste aanvoerder van de internationale arbeidersklasse in de strijd voor het socialisme, de geniale veldheer uit de laatste wereldoorlog, de Eerste Strijder voor de Vrede, heengegaan.”

Op deze wijze ging het nog vele pagina’s door. Stalin was de grootste en beste in alles. Hij was nu dood, maar het vertrouwen in een glorieuze toekomst stond recht overeind:

‘Het stalinisme is de sleutel tot de overwinning. Daarom, onder de onoverwinnelijke banier van het stalinisme, nieuwe historische overwinningen tegemoet!’

Destalinisatie

Gezien de persoonsverheerlijking rond Stalin, ook in Nederland, moet de schok van de ‘geheime rede’ van Nikita Chroetsjov – gehouden op 25 februari 1956 – des te harder zijn aangekomen. Chroetsjov, die in de loop van 1953 de sterke man in de Sovjet-Unie was geworden, vertelde het congres van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie toen over de misdaden van Stalin.

De CPN kon ondanks de onthullingen van Chroetsjov maar met moeite afscheid nemen van Stalin; diens misdaden werden nogal halfslachtig veroordeeld. Stalin had fouten begaan, schreef het CPN-bestuur, maar hij zou de geschiedenis ingaan ‘als een van de bekwaamste denkers en organisatoren van de marxistisch-leninistische beweging’. Het bestuur noemde de persoonsverheerlijking van Stalin fout; die ‘druiste in tegen de tradities en de mentaliteit van het progressieve deel van de Nederlandse bevolking’. De misdaden van Stalin werden ‘beleidsfouten’ genoemd. Ook in de CPN waren er fouten gemaakt, maar die lagen in ‘een verleden dat afgesloten was’.

Pas nadat Paul de Groot zich in 1978 moest terugtrekken als partijleider begon de CPN te veranderen. Toen pas maakte de partij echt werk van de destalinisatie.

~ Jan de Vetten

Lees ook: Communistische Partij van Nederland (CPN) – Een korte geschiedenis
…en: De Waarheid over Stalin

Bronnen ▼