De Amerikaanse droom van Tocqueville

Waar komt jullie persoonlijke fascinatie voor Tocqueville vandaan?

“In de eerste plaats vanwege zijn diepzinnige observaties. Hoe is het mogelijk dat een werk van Tocqueville, Over de democratie in Amerika, dat is gepubliceerd in 1835-1840, nog steeds wordt beschouwd als het standaardwerk als je de Amerikaanse samenleving wilt begrijpen? De enorme kracht van Tocqueville is dat hij niet alleen keek naar de formele kant van de Verenigde Staten van Amerika, de organisatie van de staatsinstellingen, het federalisme, maar ook naar de normen en waarden van de samenleving. Als je Tocqueville vergelijkt met een huisarts, dan volstaat Tocqueville niet met een oppervlakkig onderzoek. Hij bekijkt de patiënt werkelijk van alle kanten, betrokken en zeer diepgaand. Tocqueville komt vervolgens met aanbevelingen, waarschuwingen en medicijnen waar we ook in onze huidige samenleving mee aan de slag kunnen. En met ‘onze’ bedoelen we zelfs een bredere context dan alleen de Amerikaanse, die hij in essentie besprak.

Waarom ging Tocqueville naar Amerika en waarom zijn de ideeën van Tocqueville vandaag de dag nog altijd actueel?

“Amerika was voor jonge intellectuelen een voorbeeld. Het ging aan de andere kant van de Atlantische Oceaan om een samenleving zonder monarchie en aristocratie. Tocqueville wilde weten op welke wijze de revolutionaire idealen, in de zin van de toenemende zeggenschap van de burgers bij het staatsbestuur, op lange termijn zouden gaan uitwerken. Als aristocraat had hij oprechte zorgen over de toekomst van Europa en met name Frankrijk, daar de eeuwenoude macht van aristocratie en religie was gebroken. Waar zou de democratisering toe kunnen leiden?

De wijze waarop de Amerikanen hun volkssoevereiniteit onder God gestalte hadden gegeven, gaf hem een zeker vertrouwen dat democratisering ook in Europa mogelijk was, mits sprake was van een aantal randvoorwaarden. Zo wees hij op de noodzaak van een actief maatschappelijk middenveld en een stimulerende rol voor de godsdienst bij het beoefenen van democratisch burgerschap.

Het is niet zonder reden dat hij door denkers als Ankersmit en Kinneging als ‘profeet van de moderne democratie’ wordt genoemd. Tocqueville’s ideeën zijn vandaag de dag nog altijd actueel omdat hij de werking van de mechanismen uitlegde. Zijn werk is noch louter sociologisch, noch louter filosofisch: hij observeert de feitelijke situatie, labelt gedragingen en verbindt consequenties aan optelsommen van feiten en gedragingen. Dat maakt zijn werk inzichtelijk en kunnen we de ‘optelsommen’ van feiten en gedragingen ook vandaag de dag maken en begrijpen.

Tocqueville zag democratisering als een onvermijdelijk proces, maar hij was er niet louter positief over. Wat waren volgens hem de zwaktes of gevaren van het systeem?

“Hij had angst voor doorgeslagen centralisering van overheidsmacht, bureaucratisering en de tirannie van de meerderheid.

De filosoof vermoedde onder meer dat een (slecht functionerende) democratie de burger monddood of zelfs willoos kon maken. Heeft hij daar een punt?

“Tocqueville waarschuwde sterk voor het gevaar dat de toenemende gelijkheid van de burgers ertoe kan leiden dat de vrijheden van diezelfde in gevaar komen. Studies wijzen uit dat hij daar inderdaad een punt heeft.

Zijn er belangrijke momenten uit de geschiedenis aan te wijzen waarbij je zou kunnen zeggen ‘kijk, Tocqueville heeft al voorspeld dat zoiets zou gebeuren’?

“Het communistische systeem van de Sovjet-Unie was een systeem waar Tocqueville voor heeft gewaarschuwd. Iedereen was formeel gelijk, maar de burgers hadden geen vrijheid van vereniging. Ook het nationaal-socialisme in nazi-Duitsland was mogelijk geworden in een democratie die raakvlakken had met de tirannie van de meerderheid, een meerderheid die was gehersenspoeld door een enorme propagandamachine. Het is blijkbaar mogelijk dat de idealen van de westerse samenleving het onderspit delven, dat de rechtsstaat wordt vertrapt.

Bovendien zie je ook in de huidige samenleving foute ontwikkelingen als het gaat over het bureaucratiseren van maatschappelijke organisaties en het fuseren van gemeenten, waardoor de lokale democratie kapot wordt gemaakt door een centraliserende overheidsmacht.

Door wie werd de denker zelf eigenlijk geïnspireerd?

“Tocqueville werd geïnspireerd door de klassieken en door auteurs als Montesquieu, Benjamin Constant en François Guizot.

Ik heb wel eens begrepen dat Tocqueville vooral buiten Frankrijk zeer gewaardeerd wordt. Klopt dat? En waarom kijkt men in Frankrijk net iets anders naar hem?

“In Frankrijk zien ze Tocqueville meer als de kritische aristocraat die forse waarschuwingen heeft geuit tegen de seculiere staat, tegen de gecentraliseerde staat, tegen dat wat Frankrijk in de loop van de tijd toch is geworden. Alles via Parijs, geen ruimte voor een Franse islam, dat is toch vaak de praktijk. Ook al begint men de laatste tijd in Frankrijk meer interesse te krijgen in het Nederlandse pluriforme model. Tocqueville blijft met zijn verhaal over Amerika de Franse staat een spiegel voorhouden, terwijl Amerika in Frankrijk helemaal niet populair is. Dat doet een beetje pijn.

Wat zijn enkele belangrijke vragen die in jullie boek behandeld worden?

“Was Tocqueville wel een goede historicus? Hoe kan worden voorkomen dat een samenleving door individualisering uit elkaar valt? Hoe kan de democratie beter worden onderricht? Op welke manier kunnen de burgers en hun maatschappelijke organisaties weer aan zet komen? Op welke manier kan centralisering van overheidsmacht worden tegengegaan? Hoe kan het belang van lokale autonomie worden versterkt?