De dans ontspringen – Herkomst van de uitdrukking

Mensen die de dans ontspringen, ontkomen (meestal met meer geluk dan wijsheid) aan een gevaarlijke situatie. De uitdrukking ‘de dans ontspringen’ is het tegenovergestelde van ‘het onderspit delven’. Wie het onderspit delft trekt aan het kortste eind. Waar komt de zegswijze de dans ontspringen vandaan? In dit artikel een korte uitleg over de betekenis en herkomst van deze uitdrukking.

Betekenis van de dans ontspringen

Volgens F.A. Stoett, een taalkundige uit het interbellum, kan het woord ‘dans’ in de uitdrukking de dans ontspringen beschouwd worden als een equivalent van ‘de strijd’ of ‘de dood’. Wie de dans ontspringt, ontkomt dus aan de strijd, aan problemen, het kwade, de dood of aan andersoortige ellende. Met name mensen die ernstige ziekten ontsprongen, zoals de De Zwarte Dood (1347-1352), de Groninger Ziekte (1826) of de Spaanse Griep (1918-1920) overleefden, ontsprongen de dans.

Herkomst van de uitdrukking

De uitdrukking de dans ontspringen gaat terug tot de middeleeuwen en is gerelateerd aan het fenomeen dodendans. Dit thema kwam terug in onder meer schilderijen, tekeningen en muziek, met als centrale boodschap: iedereen moet de dodendans ooit dansen, niemand ontkomt aan de dood. De boer niet, maar evenmin de paus, aristocratie, koningen en vorsten. De dood slaat dus niemand over.

Met name in de Duitse taalgebieden in het Heilige Roomse Rijk kwam het thema ‘Totentanz’ veel voor, vanaf de dertiende eeuw. De dodendans werd geschilderd op begraafplaatsen / grafstenen en kwam voor in tal van boeken, op schilderijen en tekeningen. Maar ook in Franstalige gebieden als ‘la danse macabre’ en in oud Nederlandse liederen werd aan dit fenomeen gerefereerd. De dood nodigt uiteindelijk iedereen uit voor een dans, zo was de boodschap: ‘memento mori’ ofwel: ‘gedenk te sterven.

Oude vermeldingen in de Nederlandse literatuur komen sinds het begin van de vroegmoderne tijd voor. Zo schreef een zekere Van Vloten in 1534:

Hi heeft te Munster aen dans gheweest, den rey is hi ontspronghen.

En Jacob Campo Weyerman noteerde in zijn boek Den vrolyke tuchtheer (1730) deze zin:

Het lust my niet om de wyze, of liever krygslist waar door hy dien doodendans ontsprong, alhier aan te halen.

Boek: Doodgewoontes en grafsymbolen – Mieke Deltomme

Bronnen ▼