De Fernsehturm in Berlijn en de ‘wraak van de paus’

Op 3 oktober 1969 werd het hoogste gebouw van Duitsland ingehuldigd, de televisietoren (Fernsehturm) op de Alexanderplatz in Oost-Berlijn. De toren moest triomf uitstralen en symbool van superioriteit worden van de socialistische Duitse Democratische Republiek (DDR). Maar iets zat de partij-leiding vanaf het begin dwars. De televisietoren in het midden van de stad sloeg namelijk genadeloos toe in een ideologische strijd en was een klap in het gezicht van de socialistische elite – tenminste als de zon boven Oost-Berlijn scheen.

Het verschijnsel dook toevallig op. Er ontstond grote ophef. Na de externe voltooiing van de bol van de tv-toren met een diameter van 32 meter, waarvan het middelpunt op een hoogte van 213 meter ligt, was ineens een kruis op de bol te zien. Tot overmaat van ramp ook nog eens midden in het centrum van de hoofdstad van de DDR. De partijbonzen waren laaiend. Zelfs de Stasi deed onderzoek naar dit verschijnsel. Sabotage werd vermoed. In dit artikel een kort overzicht van de strijd van de DDR-elite tegen een natuurverschijnsel.

Religie in de DDR

Het denken in de DDR werd centraal bepaald. De partij bepaalde wat goed was voor de mens. Deze moest in socialistische zin worden opgevoed. Het marxisme-leninisme was naar eigen zeggen een “wetenschappelijke ideologie” en daarom had de partij op grond van “wetenschappelijke” argumenten altijd gelijk. Discussie over de juistheid van de ideologie was uitgesloten en wie zich oppositioneel opstelde, werd buiten de maatschappelijke orde geplaatst en gecriminaliseerd. Het credo in de DDR en tevens titel van het partijlied was “Die Partei hat immer Recht”. Twijfel hieraan was onbestaanbaar. Een ieder die van de officiële partijlijn afweek, werd beperkingen opgelegd.

De marxistisch-leninistische heilsleer was als het ware “de weg, de waarheid en het leven”. Op de puinhopen van de tot ondergang gedoemde kapitalistische maatschappij zou de dictatuur van het proletariaat de uiteindelijke overwinning behalen, was de overtuiging.

Maar als die heilsleer de enige waarachtige weg was, kon er dan wel een andere heilsleer naast de heersende bestaan? Dat zou problemen geven. Die kwamen er ook. Er was een andere heilsleer, het christendom, die ook overtuigd was “de weg, de waarheid en het leven” te omvatten. Religie was bij een socialistische opvoeding een sta-in-de-weg. Geloof in God verbloemde de kijk op de werkelijkheid. Het proletariaat zou door religie zelfs gedrogeerd worden, aldus Marx. Voor Marx was religie, “opium van het volk” die het proletariaat maar afleidde van hun historische opdracht om de revolutie uit te roepen en de geschiedenis tot voleinding te brengen. Maar wat moest je op weg naar de revolutie met een gedrogeerd proletariaat?

Sinds de oprichting van de DDR in 1949 waren christenen tientallen jaren lang gediscrimineerd als “reactionair”. Het regime in Oost-Berlijn zette de kerken als “tegenstanders van de socialistische opbouw” voortdurend onder druk. Wie heftig opkwam voor belangrijke principes van de kerk als vrede, rechtvaardigheid en de integriteit van de schepping, moest rekening houden met sancties of straffen. Er was een strikte scheiding van kerk en staat. Religieus onderwijs op scholen werd afgeschaft. Door de atheïstische opvoeding in het onderwijssysteem van de DDR werden de kinderen en jongeren aan kerkelijke invloed onttrokken. De Stasi observeerde kerkgemeenten en christenen die hun geloof openbaar beleden, konden vaak geen carrière maken of mochten niet studeren.

In de late jaren zeventig werd de situatie voor de kerken in de DDR wat beter. Dat kwam mede door de zelfmoord (zelfverbranding) van de evangelische dominee Oskar Brüsewitz in augustus 1976. Hij demonstreerde in de Oost-Duitse stad Zeitz op straat tegen de onderdrukking van christenen door de staat. Dit signaal dwong de Oost-Duitse regering haar starre houding aan te passen. Tijdens een topoverleg in 1978 werden DDR-leider Erich Honecker en de kerken het eens over een vreedzaam naast elkaar bestaan van kerk en staat. Toch veroorzaakte het optreden van de staat een kaalslag in de religieuze beleving in de DDR. In 1945 was 90% van de mensen in Oost-Duitsland lid van een kerk. In 1989 was dit nog 25%.

De bouw van de tv-toren

De DDR had een zender nodig die landelijk kon uitzenden. Er was een grote zendmast nodig. Deze zou eerst elders in Berlijn gebouwd worden, maar het bleek dat de toren een te groot gevaar zou vormen voor het nabijgelegen vliegveld. SED-partijleider Walter Ulbricht besloot persoonlijk dat de televisietoren op de Alexanderplatz moest worden gebouwd. In 1964 werd met de bouw begonnen en op 3 oktober 1969 werd de televisietoren op de Alexanderplatz in Oost-Berlijn geopend. Met de herinrichting van de binnenstad van Oost-Berlijn wilde Ulbricht voor zichzelf een monument neerzetten als “centrum van het socialisme in Duitsland”. Daar, waar tot de nachten van de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog, de dichtbebouwde oude binnenstad van het “Mariënviertel” stond, wilde Ulbricht (net als zijn leermeester Jozef Stalin in Moskou) een nieuw hart van de stad bouwen. Van de locatie aan de Alexanderplatz verwachtte het ministerie van Post en Telecommunicatie een optimale integratie in het radioverbindingsnetwerk. Ook hoopte het SED-regime hiermee internationaal prestige te verwerven.

Voor de bouw in hartje Berlijn moest in totaal circa 30.000 vierkante meter woon-, kantoor-, winkel- en opslagruimte worden gesloopt. Het tijdperk van kleurentelevisie begon ook in de DDR met de inhuldiging van de toren, die ook werd bijgewoond door de minister van Staatsveiligheid (Stasi), Erich Mielke. Zijn troepen gebruikten de televisietoren voor eigen doeleinden.

Vanaf een platform boven de bol, op 241 meter hoogte, kon de Stasi met hoogwaardige fotografische technologie de omgeving tot op een afstand van meer dan een kilometer tot in detail in de gaten houden. Zoals uit fotodocumentatie in de Stasi-archieven blijkt, wilde de Stasi op deze manier auto’s markeren en personen identificeren. Ook bij grote evenementen werd van hieruit volop gefotografeerd en gefilmd. Onder de bol bevond zich ook een evacuatie-platform, maar die plek werd minder geschikt geacht voor foto- en filmopnamen.

Het geheim van de bol

Het DDR-regime, dat de toren van 1965 tot 1969 in het centrum van Oost-Berlijn liet bouwen, wilde met het 368 meter hoge gebouw de superioriteit van het socialisme ten opzichte van het Westen aantonen. “Hier is de DDR, wij zijn de grootste”, vatte de Berlijnse historicus Peter Müller enkele jaren geleden de motivatie van de DDR-leiders voor de bouw samen in de Berliner Morgenpost.

Het gehoopte propagandasucces veranderde in een nachtmerrie. Er kwam niets terecht van het gehoopte succes. De schuld lag bij een natuurverschijnsel. Toen na de voltooiing van de toren de bol voor het eerst zichtbaar werd en de zon direct op de bol scheen, ontstond een bolvormig, tien bij tien meter groot, lichtkruis als weerspiegeling. Dit christelijke teken werkte voor het atheïstische en antikerkelijke regime van de DDR als een rode lap. Het feit dat het kruis verscheen op het prestigieuze gebouw van de DDR was een totale nederlaag voor de SED-leiders. Dit wekte de toorn op van Walter Ulbricht, de SED-partijleider. De zaak werd al snel een zaak voor de Stasi, maar die kon tijdens haar onderzoek geen aanwijzingen vinden voor mogelijke sabotage.

Er werd voorgesteld om de kruisformatie op de toren door breking van het licht te elimineren. Samen met het schoonmaken van de bol zouden gelijktijdig maatregelen kunnen worden genomen. Dit zou bij de bevolking minder opvallen, zodat een discussie grotendeels werd uitgesloten. Hoewel aan deze plannen niet direct gevolg werd gegeven, haalde de DDR-leiding alles uit de kast voor een oplossing. Men dacht aan onder meer het overschilderen van de bol of het bedekken met donker plastic. Het gerucht dat keer op keer de ronde deed, was dat het regime zelfs overwoog om de televisietoren maar af ​​te breken. Bewijs hiervoor is er echter niet.

Terwijl de DDR-leiders nog naar een oplossing zochten, veroorzaakte het lichtkruis minachting en spot in het Westen. Het kruis werd al snel die Rache des Papstes (de wraak van de Paus) genoemd, of – onder verwijzing naar Walter Ulbricht – aangeduid als Sint-Walter. Ook werd het kruis wel Dibelius’ wraak genoemd, gebaseerd op de strijdlustige bisschop van de Evangelische Kerk in Berlijn-Brandenburg, Otto Dibelius. Het regime probeerde de bijnaam Telespargel (tele-asperge) er bij de bevolking door te drukken, maar faalde jammerlijk.

“Misschien ook omdat asperges destijds moeilijk verkrijgbaar waren voor Oost-Duitsers. Vrijwel de gehele oogst werd voor vreemde valuta naar het Westen verkocht”

…aldus historicus Müller in de Berliner Morgenpost.

Onbedoeld neveneffect

Maar waarom verschijnt het kruis überhaupt op de bol? Het effect wordt veroorzaakt door de architectuur van de bol en het gebruikte constructiemateriaal. Omdat de televisietoren moest worden gemodelleerd naar de “Spoetnik”-satelliet van de Sovjet-Unie, werd glanzend roestvrij staal gebruikt voor de buitenbekleding van de bol. Omdat het echter ook nodig was om de luchtwervelingen op 200 meter hoogte te verminderen en te voorkomen dat de bol te veel in de wind slingerde, werden ongeveer 1.000 piramidevormige kappen op de buitenbekleding geplaatst. “Ze vergroten de ruwheid van het oppervlak en verkleinen zo het oppervlak waar de wind kan aanvallen”, zegt Müller. Terwijl de reflectie van de zon op een zuivere bol cirkelvormig zou zijn, reflecteert de speciale opstelling van de piramides op de bol het licht in een kruisvorm. Volgens Müller…

“een echt willekeurig en onbedoeld neveneffect”.

Alle overwegingen om het kruisprobleem op te lossen bleken uiteindelijk onhaalbaar of te duur. Een anekdote ging dat de SED in latere jaren zou hebben geprobeerd het lichtkruis op de koepel van hun prestigieuze gebouw te herinterpreteren als een “pluspunt voor het socialisme”.

De Amerikaanse president Ronald Reagan memoreerde de tv-toren op 12 juni 1987 in zijn beroemde toespraak voor de Brandenburger Tor (“Mister Gorbatsjov, tear down this wall!”). Verwijzend naar de tv-toren zei Reagan:

Kort daarna kwam er een einde aan de geschiedenis van de DDR. In de jaren die volgden muteerde de televisietoren van een socialistisch modelgebouw tot een van de bekendste en populairste gebouwen in het herenigde Berlijn. De toren is vanuit de meeste punten in Berlijn te zien. Op 203 meter hoogte bevindt zich het platform voor een prachtig uitzicht. Bij goed weer kan men tot tientallen kilometers ver kijken. Het restaurant in de bol draait in een half uur geheel rond. De lift waarmee de bezoekers naar boven kunnen, gaat in 40 seconden van beneden naar boven. Tegenwoordig bezoeken jaarlijks ongeveer 1,2 miljoen mensen het hoogste Duitse gebouw. Waarschijnlijk zullen de meesten verbaasd zijn als ze in de zon het kruis op de zilveren bol ontdekken.

Geraadpleegde bronnen