Het mooi vormgegeven boek 50 mineralen, van historicus Eric Chaline, is een verzameling van 50 korte verhalen over de belangrijkste mineralen die de geschiedenis van de mensheid hebben gevormd. Het boek is lekker leesbaar en reikt de lezer meerdere verrassende inzichten aan.
De mineralen die aan bod komen zijn onder andere: koper, aluin (gebruikt als verfstof voor kleding), kwik, salpeter, koraal, lood, glas, krijt, fosfor, gips, radium en natuurlijk ook goud, zilver, steenkool en asfalt. Mijn bespreking behandelt, ter illustratie van de inhoud, een aantal van deze mineralen.
Sociale gelaagdheid
Na het stenen tijdperk begon de mens koper te gebruiken, in de zogenoemde kopersteentijd, het chalcolithicum (ca.7000-5300 v.Chr.). Volgens archeologen begon in dit tijdperk de maatschappelijke stratificatie (de onderverdeling van de bevolking in verschillende sociale klasse’s). Koper bewerken was namelijk specialistisch werk en degene die dit beheerste, kon heerser worden en invloed uitoefenen. Kopersmeden genoten dan ook een hoge sociale status.
Levenselixer of moordelixer?
Salpeter werd aanvankelijk gebruikt als alchemistisch elixer die het eeuwige leven moest bewerkstelligen. Althans, zo geloofden Chinese keizers, maar helaas werd de grondstof vooral gebruikt om – als bestanddeel van buskruit – levens te bekorten. We lezen het volgende:
‘De Egyptenaren geloofden dat als ze de verschijningsvorm van het lichaam door mummificatie in stand hielden, de geest van de overledene voorgoed in het hiernamaals zou leven; christenen, joden en moslims opteerden voor de onsterfelijkheid van de geest terwijl het lichaam mocht vergaan. Maar de Chinese keizers wilden alles: absolute macht, fabelachtige rijkdom en een fysiek lichaam dat kon worden omgevormd tot een onverwoestbare substantie waarop de tand des tijds geen vat had. In hun zoektocht naar het levenselixer experimenteerden de Chinezen met veel elementen en chemische verbindingen. Ze combineerden de drie bestanddelen van buskruit – te weten koolstof in de vorm van houtskool, zwavel en salpeter – met explosieve resultaten. In plaats van een middel om het leven te verlengen creëerden ze een substantie die helaas een grote hoeveelheid mensenlevens heeft verkort.’ (165)
Geen glas in China: achteruitgang
De lezer maakt in het boek kennis met diverse interessante theorieën, zoals de stelling dat de afwezigheid van glas leidde tot het einde van de wereldhegemonie van China vanaf de zestiende eeuw. Deze stelling is te berde gebracht door historicus Allan Macfarlane in Glass: a World History (2002), een boek dat zich concentreert op de afwezigheid van glastechnologie in China. Macfarlane concludeerde hier het volgende uit:
‘De Chinezen leefden in semipermanent halfduister achter de papieren deuren en ramen van hun elegante huizen en paleizen; ze verrichtten hun alchemistische experimenten in ondoorzichtige aardewerken potten die vaak met de inhoud reageerden, en ze slepen geen lenzen of spiegels om de hemel of de microscopische wereld te bestuderen. Ze hadden in zo’n vroege fase al op zo veel gebieden zo’n hoog niveau bereikt dat hun succes en dominantie ironisch genoeg verdere ontwikkeling verhinderden. Na de 16e eeuw bleven de Chinezen verbeteren wat ze al hadden – ze verfijnden hun keramiek, lakwerk, metaalwerk en zijde -, maar streefden niet naar vernieuwing in wetenschap en technologie.’ (159-160)
Grieks vuur
‘Het vatte gauw vlam en bleef op water drijven; het was alleen te blussen met azijn of menselijke urine (…) Ondanks zijn onopvallende vorm en behoorlijk aardse gebruik in de wegenbouw, droeg asfalt vijf eeuwen lang bij aan de overleving van het Byzantijnse Rijk en behoedde het christendom voor vrijwel zekere vernietiging.’ (55)
Slot
Het boek 50 mineralen is een leuk boek om af en toe bij de hand te pakken en geeft een verhelderende kijk op wat mineralen hebben betekent voor de wereldgeschiedenis. Een enkele keer valt de auteur op kleine detailfouten te betrappen, bijvoorbeeld wanneer hij stelt dat de landbouwrevolutie (Neolithische Revolutie) begon rond 1000 v.Chr, wat natuurlijk 12.000 v.Chr. moet zijn (7). Maar al met al valt er in dit boek vooral veel te genieten.
