De geschiedenis van de doodstraf

In 1870 maakte elektriciteit het mogelijk om de natuur te slim af te zijn. Met behulp van kunstlicht – geur- en geluidloos, maar tegelijk krachtig en langdurig – kon de duisternis worden verdreven. Toen dankzij de wisselstroomtechniek elektriciteit bovendien over lange afstanden kon worden getransporteerd, leek het visioen van een verlicht en stralend Amerika binnen bereik.

Het enthousiasme vergde echter ook slachtoffers. In de eerste twee jaar na de introductie overleden alleen in de staat New York al negentig personen aan de gevolgen van een elektrische schok. De bliksemsnelle dood zonder uiterlijke tekenen van geweld fascineerde en beangstigde de mens tegelijkertijd. De North American Review constateerde dat er ‘geen zweem van twijfel bestaat dat de dood door elektriciteit sneller is dan een gedachte’. Het van geloof in de vooruitgang en de techniek bezeten Amerika ontdekte gretig ongekende mogelijkheden. Nieuwe uitvindingen zouden nieuwe, grenzeloze toepassingen van elektriciteit brengen. Omdat al snel bekend was dat elektriciteit bij voldoende sterkte dodelijk kon zijn, lag de toepassing ervan als executiemethode voor de hand.

Het begon met een tragisch voorval. Toen tandarts Alfred Southwick uit Buffalo toevallig ooggetuige was van een ongeval waarbij een dronken bejaarde man een stroomgenerator aanraakte en onmiddellijk overleed, maakte hij daar melding van tegenover een vriend die in New York als rechter werkzaam was. Deze vertelde het door aan de toenmalige gouverneur David B. Hill, en voegde eraan toe dat je zo zou kunnen afkomen van de gruwelijke terechtstellingsmethode van het ophangen. De gouverneur toonde zich geïnteresseerd; zelf had hij er ook al zijn gedachten over laten gaan. In 1886 riep hij een commissie in het leven die moest onderzoeken of de nieuwe technologie inderdaad geschikt was voor executies. Na ampele overweging en raadpleging van uiteenlopende deskundigen kwam de commissie twee jaar later met een uitgebreid rapport. De belangrijkste conclusie: executie door middel van elektriciteit werd nadrukkelijk aanbevolen, omdat het ‘de meest humane en praktische methode is om de doodstraf te voltrekken’.

En inderdaad: in vergelijking hiermee leken alle voorafgaande vormen van terdoodbrenging barbaars, omdat ze het lichaam van de misdadiger gruwelijk verminkten. De commissie wees op de snelle en pijnloze dood door de ‘elektrische terechtstelling’, waarin ze de moderne beschaving weerspiegeld zag. The New York Times gaf hoog op van de humane ‘stervenshulp door elektriciteit – zeker, zacht en pijnloos’.

De nieuwe executiemethode overtuigde de autoriteiten. In 1888 besloot de wetgevende vergadering van de staat New York met 87 tegen 8 stemmen de elektrische terechtstelling in te voeren. Tevoren waren in het laboratorium van uitvinder Thomas A. Edison verschillende proeven uitgevoerd met gelijk- en wisselstroom op honden en een paard. Deze leverden de volgende praktische aanbevelingen op:

‘De veroordeelde moet in horizontale of zittende houding worden gebracht en aan de uitwerking van wisselstroom met een spanning van 1500 volt en een frequentie van 15 tot 30 Hz worden blootgesteld door bij hem twee metalen elektroden op het hoofd en het heiligbeen te bevestigen, voorzien van in een zoutoplossing gedrenkte sponzen. De voor het hoofd bedoelde elektrode heeft de vorm van een helm, de andere is tapvormig’.

Op 1 januari 1889 werd de wet van kracht. De wetgever van de staat New York zag zich als wegbereider van een nieuw tijdperk, dat de technisch-wetenschappelijke vooruitgang weerspiegelde en stappen zette naar een humaner strafrecht. Een artikel in de North American Review zette voor de lezer alvast de nieuwe ‘menslievende vorm’ van terechtstelling uiteen en schetste in indringende bewoordingen het sterfscenario:

‘Elektronische meters geven aan dat het apparaat klaar is voor gebruik. De plaatsvervangend sheriff drukt op de knop, ademhaling en hartslag stoppen direct, en met de snelheid van het licht vernietigt de elektriciteit het leven, voordat de zenuwprikkel de hersenen kan bereiken. De spieren verstijven om zich na vijf seconden weer te ontspannen, maar er is geen strijd of geluid. De soevereiniteit van de wet is gehandhaafd, maar geen lichamelijke pijn werd toegebracht – zo verloopt een elektronische terechtstelling.’

Voordat een klein jaar later de 30-jarige William Kemmler als eerste persoon werd geëlektrocuteerd, botsten de twee experts Thomas A. Edison en George Westinghouse nog eenmaal heftig. Het twistpunt was welke stroomsoort betrouwbaarder was: gelijkstroom of wisselstroom. Het kwam zelfs tot een rechtszaak. De elektrische stoel was ontworpen voor wisselstroom en daarom stelde Edison de term ‘elektrocutie’ voor. Westinghouse wees dit af. De staat New York liet de eerste elektrische stoelen voor de gevangenissen Auburn, Sing Sing en Clinton vervaardigen door de technicus Harold Brown, die de voorkeur gaf aan wisselstroom. Toen hij de generatoren probeerde te kopen bij een van de ondernemingen van Westinghouse, ving hij bot. George Westinghouse was beducht voor zijn reputatie – al telden uiteindelijk alleen economische belangen, want stroom gold als de markt van de toekomst. Investeringen in op stroom draaiende nieuwe verworvenheden als verlichting, naaimachines en treinen beloofden gouden bergen. Een elektrische executiemachine stond symbool voor de toekomst en Westinghouse kon zich geen negatieve krantenkoppen veroorloven, al helemaal niet nu de pers vrijwel dagelijks uitpakte over de aanstaande terechtstelling van Kemmler en de terdoodveroordeelde uitriep tot ‘pionier van de wetenschap’.

Op 6 augustus 1890 was het zover: naast het gevangenispersoneel, de officieren van justitie, 25 getuigen en 2 persvertegenwoordigers verzamelde zich een groot aantal artsen en technische experts in de gevangenis van Auburn om de terechtstelling bij te wonen van William Kemmler – ter dood veroordeeld omdat hij in een roes zijn levensgezellin had doodgeslagen.

Voor de poort van de staatsgevangenis verdrong zich een enorme menigte. Iedereen wilde bij de bijzondere gebeurtenis zijn. De commentator van The New York Times was er zeker van dat de aanstaande terechtstelling de zegetocht inleidde van de elektrische executie, en ook zijn collega’ s van The Sunday Globe lieten zich meeslepen door de algehele euforie en stelden vast dat de aandacht voor Kemmlers dood minstens ‘even groot was als voor presidentsverkiezingen’.

De executie vond plaats in een speciaal daarvoor ingericht vertrek, met langs de wanden banken voor de getuigen en het personeel. De eikenhouten stoel stond midden in de ruimte en had een hoge leuning, die achterwaarts helde. De stoel was aan de vloer bevestigd en goed geïsoleerd. Op voorstel van de juridisch-medische commissie was de ene elektrode op het hoofd, de andere aan het heiligbeen bevestigd. Beide metalen elektroden waren van natte sponzen voorzien.

Het officiële rapport over het verloop van de terechtstelling ten behoeve van de gouverneur van New York en de gevangenisautoriteiten werd opgesteld door gevangenisarts Carlos M. MacDonald. Enkele passages:

MacDonald besloot zijn rapport met een positief oordeel:

‘Aan doel en geest van de wet, inhoudende de veroordeelde een onmiddellijke en pijnloze dood te bezorgen, werd volledig beantwoord.’

Critici zagen dat anders. Een verslaggever van The New York Times, die als officiële getuige bij de terechtstelling was, betitelde de nieuwe executiemethode als een gruwelijke manier om iemand te doden. Zijn ontnuchterende commentaar: ‘Een verschrikkelijk schouwspel, veel erger dan ophangen.’ Ook George Westinghouse was verbijsterd: ‘Ze hadden beter een bijl kunnen gebruiken,’ merkte hij wrang op.

Andere getuigen laakten het feit dat er, ondanks alle berekeningen, twee stroomstoten nodig waren geweest om de dood te laten intreden. Ook had het sterfproces veel te lang geduurd, bijna acht minuten. Volgens hen had de terechtstelling meer weg van een experiment dan van een verantwoorde tenuitvoerlegging. De pers schreef dat William Kemmler letterlijk was gegrild tot de dood erop volgde. Wat gedacht was als demonstratie van voortgeschreden techniek en humaniteit, als ‘verdere beschavingsstap’ (aldus voorafgaande euforische persstemmen), scheen desastreus uit te pakken.

Naast alle technische gebreken en de mogelijke storingsgevoeligheid van de elektrische stoel oogstte vooral de dubieuze dosering kritiek. Die zou geen recht doen aan de grote lichamelijke verschillen tussen mensen. Artsen wezen erop dat mensen heel wisselend op stroomstoten reageren en soms ongelooflijk hoge spanningen kunnen verdragen. Dat ze daarin geen ongelijk hadden, zou in de volgende jaren bij talloze executies blijken.

Er werden enkele gevallen bekend waarbij de executie helemaal niet feilloos en volgens de regels verlopen was. Deskundigen suggereerden dat daarbij niet alleen de lichamelijke gesteldheid van de veroordeelden een rol speelde, maar ook factoren als de temperatuur en vochtigheidsgraad in de executieruimte. Overdadige transpiratie van de terdoodveroordeelde – in deze extreme situatie heel gewoon – kan ertoe leiden dat de stroom niet in het lichaam kan doordringen, maar wordt afgeleid over het lichaamsoppervlak.

Zo was de hartslag van een zekere Henry White, die in Ohio werd terechtgesteld, na de eerste stroomstoot nog regelmatig. Toen daarop de stroomspanning tot het drievoudige werd verhoogd, sloegen felle vlammen uit het lichaam van de veroordeelde en vulde de stank van verbrand vlees de executieruimte. De dood trad uiteindelijk niet in als gevolg van een elektrische schok, maar door verbranding.

Tot een vergelijkbaar gruwelijk tafereel kwam het enkele jaren later bij de terechtstelling van Mary Farmer, die wegens een samen met anderen gepleegde moord in 1909 op de elektrische stoel belandde. Nadat haar lichaam een minuut lang door stroomstoten heen en weer was geschud, duwde de technicus de hendel langzaam omlaag. Plotseling schreeuwde de gemaskerde veroordeelde het uit. Inderhaast werd de hendel weer opgetrokken, ditmaal joeg men gedurende vijf minuten 2000 volt door het lichaam van de vrouw. Ook daarna leefde Mary Farmer nog. Uiteindelijk moest de procedure viermaal worden herhaald voordat men er zeker van kon zijn dat de veroordeelde dood was – een terechtstellingstafereel dat aan middeleeuwse strafrituelen herinnerde en de criticasters nieuwe munitie verschafte.

Vanwege voorgaande mislukkingen bepaalde de wetgever in New York daarop dat op elke terechtstelling een autopsie moest volgen, om ‘elke mogelijkheid uit te sluiten dat de veroordeelde terugkeert in het leven’.

Naast alle verontwaardiging over de onmiskenbare technische tekortkomingen klonken er ook andere geluiden. Dr. Louis Bach, hoofd van de gezondheidsdienst in New York, verzekerde iedereen die het wilde horen:

‘Vanaf de eerste stroomstoot is de misdadiger praktisch dood. Hij heeft geen pijn en is niet meer bij bewustzijn.’

Deze inschatting deelde hij met talloze deskundigen. Ze voerden onder meer aan dat bij executie door middel van stroom een temperatuur werd bereikt die zelfs koper liet smelten en de hersenen minstens tot het kookpunt bracht. Omdat stroom zeventigmaal sneller gaat dan de hersenen prikkels verwerken, was de pijnloosheid van deze executiemethode verzekerd. Volgens hen moesten alleen nog enkele technische gebreken worden verholpen. Precies een jaar na de introductie kon in de staatsgevangenis Sing Sing aan de hand van vier mannen tegelijk de betrouwbaarheid van elektrische terechtstelling worden gedemonstreerd. Daarmee had deze manier van doding op bevel van de staat zich in zekere zin in de praktijk bewezen als een wenkend toekomstperspectief. De elektrische stoel was voortaan onderdeel van het rechtskundig en ‘humane’ zelfbesef van de Amerikanen, al werd niet overal precies dezelfde aanpak gekozen. Zo varieerden het voltage en de dosering van de stroom nogal eens, en ook de elektroden werden verschillend aangebracht. Niettemin werd executie door middel van stroom de favoriete terechtstellingsmethode. Na New York voerden de staten Ohio (1897) en Massachusetts (1907) de elektrische stoel in, gevolgd door New Jersey (1907) en Virginia (1908).

Boek: Beulswerk – De geschiedenis van de doodstraf