Door de intrede van corona zijn veel tentoonstellingsprogramma’s op de schop gegaan. Tentoonstellingen zijn geannuleerd, uitgesteld, gewijzigd of moesten vroegtijdig sluiten. In Rijksmuseum Boerhaave te Leiden was de invloed van corona, en de timing van de noodgedwongen sluiting als gevolg, wel heel bijzonder. In het museum van de wetenschap zou in april de tentoonstelling Besmet! opengaan. Een tentoonstelling over uitbraken van besmettelijke ziekten.
Ongepast
In Rijksmuseum Boerhaave worden vijf eeuwen wetenschap getoond aan de hand van topstukken, waaronder de microscopen van Antoni van Leeuwenhoek, landkaarten van Blaeu en voorwerpen van Nederlandse Nobelprijswinnaars. Het idee om een tentoonstelling te maken over epidemieën door de tijd heen kwam voort uit een waarschuwing van de World Health Organization (WHO) in 2018 voor een potentiële pandemie. Dit werd gecommuniceerd als virus X. De tentoonstelling Besmet! die in april zou openen, had daarom een waarschuwend karakter. Mieneke te Hennepe:
‘Bij binnenkomst zou de bezoeker worden geconfronteerd met een bureau waar de stoel is weggevallen. De persoon is er niet meer. Een beeld om binnen te laten dringen dat het iedereen kan overkomen. Dit beeld is met de huidige ervaringen niet meer gepast en waarschuwen is niet meer nodig.’
De tentoonstelling start nu met een terugblik op wat er de afgelopen tijd is gebeurd. Filmfragmenten tonen nationale en internationale beelden uit de media van lege straten en volle ziekenhuizen, maar ook het hamsteren en de herdenking op 4 mei. De film is samengesteld in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.
Andere lading
‘Besmet! heeft een hele andere lading gekregen. Het is geen ver van je bed show meer. Het is hier en nu en wij willen een brug zijn tussen de historische verhalen en het heden. De onderwerpen die worden behandeld, zoals quarantaine, angst en stigmatisering, zijn niet meer abstract maar herkenbaar geworden…,’
…vertelt de conservator. Via twee ingevoegde schermen wordt aandacht geschonken aan de verschillende emoties die een rol spelen bij het virus. Niet alleen gevoelens van angst, maar ook compassie waaruit mooie initiatieven voortkomen. Een ander scherm toont een live update van waar ter wereld er allemaal ziekte is en was. Dit overzicht is aangevuld met gegevens over corona. De lijst in de tentoonstelling met pandemieën en epidemieën en de bijbehorende aantallen van infecties wereldwijd is ook uitgebreid met het huidige virus.
‘De lijst eindigde eerst bij ebola. Ik weet nog dat ik destijds de 5.000 slachtoffers al veel vond. Inmiddels is het aantal sterfgevallen opgelopen tot meer dan 11.000. Het aantal doden bij corona is daarbij vergeleken niet te bevatten zo hoog. We hebben het aantal vermeld dat ten tijde van het drukken van de tekst bekend was, en aangevuld met een plusteken,’
…vertelt Te Hennepe. Het actualiseren van de tentoonstelling heeft tot veel aanpassingen in beeld en tekst geleid. Bijzonder is dat het mogelijke virus X, waar de WHO voor waarschuwde, de rode draad vormde in de tentoonstelling. Corona gaf virus X een naam, met als gevolg dat alle tekstborden hierop zijn aangepast. Ook de tijdlijn op de muur is uitgebreid:
‘Het is een grafische lijn met daarin kleine vitrines gewijd aan de bestrijding van de virussen sinds de pestuitbraak in de veertiende eeuw. Aan het eind is voor COVID-19 een extra vitrine toegevoegd. De vitrine is leeg, in afwachting en in de hoop dat er in de looptijd van de tentoonstelling een middel tegen corona wordt gevonden.’
De tentoonstelling Besmet! loopt tot januari 2022.
COVID-19 in de collectie
Rijksmuseum Boerhaave heeft al enkele jaren het beleid om in te springen op de actualiteit en deze ook te verzamelen. Te Hennepe vertelt hoe zij als museum COVID-19 vastleggen in de collectie:
‘We hebben het eiwitmodel gekregen van de eerste geïsoleerde antistoffen tegen het virus, die in Utrecht ontwikkeld zijn. Ook hebben wij de sneltest, en andere hulpmiddelen die zijn gebruikt voor het testen op het virus. Van een tatoeagekunstenaar hebben wij klompen gekregen die hij voor gebruik op de intensive care bewerkt. Door de versieringen zijn de verplegers herkenbaar voor elkaar. Een ander creatief initiatief voor de zorg zijn de 3D-geprinte spatmaskers ontwikkeld door kunstenaars. Aan de hand van een model zijn ze eenvoudig zelf te maken. De ontwerpers stelden het model vrij ter beschikking aan de zorg en leverde geprinte versies aan thuiszorginstellingen waar de vraag groot was. Dit alles is door het museum verzameld nadat de schaarste aan de hulpmiddelen voorbij was, en is aan de tentoonstelling toegevoegd. Het geeft ingang naar zoveel verhalen.’
Hoop en troost
Vanwege de onmiskenbare actualiteit krijgt de tentoonstelling veel aandacht in de media. Of het veel bezoekers gaat trekken durft Te Hennepe niet te zeggen: ‘Ik hoop dat mensen komen kijken als ze er klaar voor zijn.’ Ze vervolgt:
‘De tentoonstelling staat in een andere wereld dan eerst en mensen komen met een andere bagage binnen.’ ‘Wat mensen ervoor zichzelf kunnen uithalen? De tentoonstelling plaatst het virus in een historisch kader. We zien hoe ziekten door de tijd heen zijn opgedoken en verspreid, en ook dat er virussen compleet verdwenen zijn. Pokken hebben we bijvoorbeeld al de wereld uitgeholpen. Het kan hoop geven dat we dit ook redden. Ook kan het troost bieden om te zien dat virusuitbraken van alle tijden zijn.’
Met de collectie legt het museum verbinding tussen het verleden en het heden: er is een replica van kleding van een pestdokter te zien, een quarantainepak voor een besmettelijk virus uit de jaren 1930-1940 en beschermende kleding die werd gebruikt voor ebola. Bij corona wordt soortgelijke kleding gebruikt. Toegevoegd aan de tentoonstelling is een beademingsapparaat uit de zestiger jaren. Studenten van de TU Delft vonden het object in de collectiedatabase van het museum en maakten op basis van het ontwerp een nieuw prototype. Met eenvoudige onderdelen is dit na te maken. Te Hennepe:
‘In Guatemala zijn al een aantal gemaakt op basis van open source beschrijvingen. In de tentoonstelling staan het oude en nieuwe model gebroederlijk naast elkaar. Hierdoor is goed te zien hoe de een is gebaseerd op de techniek van de ander. Het vertelt zo een bijzonder verhaal. Niet alleen over technologische ontwikkeling, maar ook over mooie initiatieven die bijdragen aan de noodsituatie. Het laat zien hoe de collectie onverwacht heel relevant kan zijn, en potentieel levensreddend. Het is een mooi voorbeeld van de kracht van een wetenschappelijk collectie.’
