De ‘lasterpraatjes’ over Elizabeth Stuart

Elizabeth Stuart werd in 1596 geboren nabij de Schotse hoofdstad Edinburgh. Haar vader was koning Jacobus (James) I van Engeland (hij regeerde ook over Schotland). Haar jongere broer Karel (Charles) I bekleedde later datzelfde ambt (maar werd in 1649 afgezet en stierf op het schavot). Zelf bracht Elizabeth een groot deel van haar leven door in de toenmalige Nederlanden.

Over haar heeft de Leidse historica Nadine Akkerman een lijvige biografie geschreven met als titel De Hartenkoningin. Die verscheen oorspronkelijk in het Engels als Elizabeth Stuart, Queen of Hearts. Stuart dankte die bijnaam aan haar schoonheid en populariteit. Ze werd ook wel ietwat spottend de ‘winterkoningin’ genoemd, omdat ze niet meer dan één seizoen koningin van Bohemen is geweest.

Door haar uiterlijk en charmes was Elizabeth een begeerde buit op de vorstelijke huwelijksmarkt. Diverse personen van koninklijken (of daaraan gelijk te stellen) bloede, voor zover van protestantse afkomst, waren erop uit met haar te trouwen. Onder hen ook de Nederlandse stadhouder Maurits, een zoon van Willem van Oranje. Elizabeth koos uiteindelijk voor Frederik, keurvorst van Palts (keurvorsten waren degenen die de keizer van het Heilige Roomse Rijk mochten aanwijzen). Later zwaaide Frederik korte tijd (in de winter van 1620-1621) de scepter over Bohemen.

Elisabeth trouwde met hem in 1613. Ze vertrokken naar het Europese vasteland, waar ze onder meer enige tijd in Den Haag verbleven. In 1614 beviel zij van haar eerste kind. Er zouden er nog twaalf volgen.

Negatieve adviezen

Het (nog heel jonge) echtpaar vestigde zich aanvankelijk in Heidelberg. Frederik kreeg de troon in Bohemen aangeboden, die hij – ondanks negatieve adviezen – van harte aanvaardde. Hij reisde af naar Praag, de hoofdstad van Bohemen.

Lang mocht hij niet van zijn status genieten. De streng katholieke Frederik II, de Habsburgse keizer van het Roomse Rijk, accepteerde niet dat hij van zijn troon was verdreven. Zijn leger wist de troepen van Frederik vernietigend te verslaan, waarna het koninklijk paar moest vluchten. Het kwam terecht in Den Haag (Frederik was een neef van stadhouder Maurits).

Het tweetal vestigde zich op het adres Kneuterdijk 22, het huis van de niet lang ervoor ter dood gebrachte raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt. Dit gold als een ‘klein huis’, zoals Akkerman schrijft, zodat de steeds groeiende kinderschaar moest worden ondergebracht in het Prinsenhof in Leiden. Ook vertoefde het gezin geregeld in een kasteel in Rhenen.

Schulden

Hoewel het verblijf in Nederland als tijdelijk bedoeld was, bleven Elizabeth en haar man er geruime tijd wonen. Het paar leefde van de karige toelages van Elizabeths vader en vervolgens van haar broer. Verder was het aangewezen op de gastvrijheid van de Oranjes en de Staten-Generaal. Omdat het weigerde op zijn dure leefwijze te beknibbelen, liepen de schulden snel op.

Een van Elizabeths hofdames, Amalia van Solms, trouwde in 1625 met de nieuwe stadhouder Frederik Hendrik, een halfbroer van zijn voorganger Maurits. De verhouding met haar was in eerste instantie goed, maar verslechterde na het huwelijk snel. Er groeide een sfeer van rivaliteit tussen beide vrouwen.

Frederik, de man van Elizabeth, overleed in 1632 onverwacht. De weduwe zat zonder eigen inkomsten en raakte steeds verder in financiële problemen. Ze bleef niettemin doorgaan met haar luxueuze leventje. Kort voor haar dood – haar neef Karel II was na het regime van Oliver Cromwell tot koning gekroond – keerde zij naar Engeland terug. In 1662 overleed zij.

Negatief beeld

Dit alles – zij het uiteraard veel uitvoeriger – beschrijft Akkerman in haar boek. Maar de auteur heeft niet alleen de behoefte verslag te doen van het leven van deze ‘opmerkelijke, krachtige en humoristische vrouw’, zij wil vooral het negatieve beeld bijstellen dat over haar bestaat.

‘Het is niet overdreven te beweren dat Elizabeth Stuart sinds haar dood door historici even slecht behandeld is als tijdens haar leven door enkele van haar familieleden…’

…schrijft ze in haar inleiding. De benaming ‘winterkoningin’ ziet ze als een ‘meer dan misleidende beschimping’. Dat haar personage hoofdzakelijk interesse gehad zou hebben voor ‘toneelstukken, balletten en romannetjes, en dat ze het gezelschap van apen en honden verkoos boven dat van haar kinderen’ beschouwt ze als ‘misverstanden’, zo niet ‘lasterpraatjes.’ Ze zijn bovendien terug te voeren op heel weinig bronnen.

Akkerman onderstreept dat in Elizabeths tijd ‘komedies en balletten niet als protserige feesten werden beschouwd, maar ervaren werden als bijeenkomsten die een politieke betekenis hadden’. Verder merkt ze op dat ‘het houden van huisdieren in de vroegmoderne tijd vaak (is) gebruikt om vrouwen, vooral vrouwen die politiek actief waren, als lichtzinnig af te schilderen. En historici namen de toenmalige propaganda klakkeloos over.’

De hartenkoningin is een gedetailleerde (naar mijn smaak soms iets te gedetailleerde) biografie. Akkerman schrijft over het algemeen tamelijk vlot, al vertoont ze af en toe een voorkeur voor erg lange zinnen. De (vermoedelijk niet al te omvangrijke) groep van kenners van de zeventiende-eeuwse Britse geschiedenis in Nederland zal met belangstelling van haar boek kennis nemen.

Boek: De hartenkoningin. Het leven van Elizabeth Stuart