VVD, Open Vld en migratie

In Nederland was Frits Bolkestein (VVD-partijleider 1990-1998) de eerste gevestigde politiek leider die migratie en integratie op de agenda zette. September 1991 stelde hij in een toespraak dat de integratie van minderheden in Nederland moeizaam verliep en dat politieke partijen maatregelen moesten nemen.¹ Voortaan pleitte hij voor meer integratie en minder immigratie.

‘Beperk immigratie, bestrijd discriminatie, bevorder integratie’.

Bolkestein was niet de eerste liberaal die deze thema’s aansneed. In 1989 organiseerden de Nederlandstalige Belgische liberalen, de Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV), een migratiecongres. PVV-leider Guy Verhofstadt leek zelfs uitgesprokener dan Bolkestein: migranten die weigerden zich aan te passen, moesten teruggestuurd of gedwongen uitgezet kunnen worden.²

Wist Bolkestein dit? Het zou verklaren waarom hij zijn toespraak ‘De integratie van minderheden’ op 8 september 1991 uitsprak op het congres van de Liberale Internationale in Luzern, Zwitserland. Het thema van dat congres was ‘Minderheden’. Op 12 september 1991 verscheen de tekst als opiniestuk in De Volkskant.

In haar verkiezingsprogramma’s hield de VVD altijd vast aan strenge standpunten over asiel, migratie en integratie. De Vlaamse liberalen deden dit niet. Mogelijk een gevolg van de Belgische verkiezingsuitslag van 1991.

‘Zwarte Zondag’

De verkiezingen van 24 november 1991 zijn de Belgische politieke geschiedenis ingegaan als ‘Zwarte Zondag’. Maar liefst 32 procent van de kiezers veranderde van partij, waarbij de bestaande politieke partijen fors verlies leden of anders nauwelijks winst boekten. Grote schok was dat bijna een kwart van de kiezers hetzij niet gestemd had (ondanks de stemplicht), hetzij op twee nieuwe, extremistische partijen. Eén daarvan, ROSSEM, verdween snel van het toneel. De andere partij, Vlaams Blok, groeide van twee naar twaalf Kamerzetels.

Vlaams Blok werd beschouwd als extreemrechts. Vanaf de verkiezingen van 1987 zette de partij in op het thema ‘vreemdelingen’. Daarbij hanteerde ze de term ‘eigen volk eerst’. In 1992 stelde Vlaams Blok het 70-puntenplan op, als ‘antwoord op het vreemdelingenprobleem’. In 2004 werd Vlaams Blok door de rechter verboden. Daarop volgde een doorstart als Vlaams Belang.

Vanwege de als racistisch beschouwde standpunten sloten andere partijen samenwerking met het Vlaams Blok uit, het ‘cordon sanitaire’, ook wel ‘schutskring’ genoemd. Vlaams Belang en ROSSEM zagen zij als ‘antipolitiek’.

Sommigen gaven PVV-leider Guy Verhofstadt de schuld. Na de verkiezingen van 1987 viel zijn partij buiten de regeringsboot. Verhofstadt ging vanaf dat moment fel tekeer tegen de regeringspartijen en het bestaande politieke bestel, kritiek die hij publiceerde in zijn Burgermanifesten. Daarmee had hij volgens critici de weg vrijgemaakt voor ‘antipolitieke’ partijen. Die kritiek nam hij niet. Maar het cordon sanitaire en de groei van Vlaams Blok zullen andere partijen ontmoedigd hebben ook streng te zijn op migratie en integratie.

Zou Bolkestein ingezet hebben op migratie en integratie, als in 1991 de Centrumdemocraten (CD) van Hans Janmaat net zo groot waren geweest als Vlaams Blok van Filip Dewinter en in Frankrijk het Front National van Jean-Marie Le Pen? In 1991 Was Janmaat enig CD-Kamerlid. In 1994, drie jaar na de toespraak van Bolkestein, steeg CD naar drie zetels, om in 1998 permanent te verdwijnen. Vlaams Belang groeide vanaf 1991 tot hoogtepunten van 18 (van 150) federale zetels in 2003 en 32 (van 124) Vlaamse in 2004. In de jaren negentig opereerden Nederlandse en Vlaamse liberalen in verschillende politieke verhoudingen.

Interne veranderingen Vlaamse liberalen

Nederland had nooit één partij die alle liberalen omvatte. Belgische media noemen D66 ‘links-liberaal’ en VVD ‘rechts-liberaal’. Totdat als gevolg van de taalstrijd de oorspronkelijke ‘unitaire’ partijen splitsten in afzonderlijke voor Nederlandstaligen en Franstaligen, had België één liberale partij.

Eind 1992 vormde Verhofstadt de PVV om tot Vlaamse Liberalen en Democraten (VLD; sinds 2007 Open Vld). In de jaren tachtig en de eerste helft van de jaren negentig was PVV/VLD klassiek-liberaal: kleine overheid, vrije markt. De publicatie van Verhofstadts pamflet De Belgische ziekte in 1997 markeerde een verschuiving richting sociaal-liberalisme. Voor Nederlandse begrippen: van VVD naar D66. Bij de koerswijziging raakte migratie en integratie uit beeld.

Verhofstadt I (1999-2003)

In 1994 kreeg Nederland voor het eerst een ‘Paarse’ regering van sociaaldemocraten en liberalen, zonder christendemocraten: Kok I (1994-1998; PvdA, VVD, D66). In België gebeurde dit in 1999. Bolkestein, leider van de tweede regeringspartij, bleef fractievoorzitter. Verhofstadt, leider van de grootste regeringspartij, werd premier. Vanuit de Tweede Kamer verwoordde Bolkestein de eigen partijstandpunten. Verhofstadt belichaamde het regeringsbeleid. Als partijleider stuurde Bolkestein de VVD richting conservatief-liberalisme, Verhofstadt koos in 1997 voor sociaal-liberalisme.

Verhofstadt I telde zes partijen: liberalen, socialisten en groenen, Nederlands- en Franstalig. Franstalige Belgen zijn linkser dan Nederlandstalige. Walen zijn feller gekant tegen racisme dan Vlamingen. Walen beschouwen Vlaams Blok/Belang als fascistisch. Walen volgen ook de Franse politiek, waar andere partijen een ‘republikeins front’ vormen tegen het Front National.

Vlaams Blok groeide tot 2004 bij de verkiezingen. In februari 2000 kwam de FPÖ van Jörg Haider in de Oostenrijkse regering. In 2002 haalde Jean-Marie Le Pen de tweede ronde van de Franse presidentsverkiezingen. Of het nu principieel was of uit noodzaak van een gemeenschappelijke tegenstander of allebei, de regering-Verhofstadt I veroordeelde iedere vorm van racisme en extreemrechts.

In 2002 deed Pim Fortuyn (1948-2002) mee aan de verkiezingen. Belgische media beschouwden hem als extreemrechts. CDA en VVD vormden een regering met zijn LPF (Balkenende I, 2002). In België had dat niet gekund.

Verschillende politieke culturen

Is een cordon sanitaire middel om de democratie te beschermen (Belgische zienswijze) of ondemocratisch, omdat het partijen uitsluit en verkiezingsuitslagen negeert (Nederlandse zienswijze)?

Nederland heeft sinds de invoering van evenredige vertegenwoordiging in 1917 een open politiek bestel. Iedere partij die voldoende stemmen ontvangt voor één zetel, komt in de Tweede Kamer. Nieuwe partijen nemen snel deel aan regeringen. Bij de eerste verkiezingsdeelname, in 1971, kreeg DS’70 acht Kamerzetels en belandde het in de regering-Biesheuvel I (1971-1972). D66 ontstond in 1966, de PPR in 1968, ze zaten allebei in de regering-Den Uyl (1973-1977). In 2000 fuseerden twee kleine christelijke partijen tot ChristenUnie, regeringsdeelname volgde in 2007 (Balkenende IV, 2007-2010). Zo bekeken is het consequent dat ook LPF en PVV (gedoogpartner Rutte I, 2010-2012) meeregeerden.

Het Belgische politieke bestel is minder toegankelijk voor nieuwe partijen. Daarnaast worden partijen geacht de principes van de democratische rechtsstaat te onderschrijven. Vlaams Blok/Belang wordt door andere partijen niet gezien als democratisch. Het cordon wordt ook toegepast op de communistische PVDA.

De landelijke ChristenUnie was er in Nederland niet gelukkig mee dat in de provincie Flevoland de ChristenUnie in 2023 een coalitie sloot met de PVV. Landelijk is samenwerking tussen ChristenUnie en PVV ondenkbaar. Toch legden ze zich neer bij het democratische proces in de provincie. Wanneer in België de plaatselijke afdeling een gemeentebestuur vormt met Vlaams Belang, wordt die afdeling uit de landelijke partij gezet.

De VVD houdt zich consequent aan de Nederlandse opvatting dat kiezers oordelen over politici, niet andersom. Open Vld staat in de Belgische traditie dat partijen alleen mogen regeren als ze letter en geest van de democratische rechtsstaat onderschrijven. Op dit punt staat Open Vld dichter bij D66 dan VVD.

Werkt een cordon sanitaire?

Veel Belgen, niet alleen Franstaligen, beschouwen LPF, PVV en Forum voor Democratie als extreemrechts. Zij snappen niet waarom sommige Nederlandse partijen overwegen coalities met hen te vormen.

Tot 1994 bestond in Nederland feitelijk een cordon sanitaire tegen de Centrumdemocraten. Andere Kamerleden weigerden met Janmaat in debat te gaan, media negeerden hem. Tijdens Kok I werd daarvan afgestapt. Andere partijen gingen met de CD in debat. Bij de eerstvolgende verkiezingen verdween de CD uit het parlement.

LPF viel door ruzie uiteen. De PVV verdween niet na het opzeggen van de gedoogsteun aan het eerste kabinet-Rutte, maar bereikte niet opnieuw het hoogtepunt van 24 Kamerzetels in 2010. Forum voor Democratie herhaalde nooit het resultaat van de Provinciale Statenverkiezingen van 2019, toen het de grootste partij werd.

Het cordon voorkwam de groei van Vlaams Blok/Belang niet. In 2014 verloor Vlaams Belang aan de liberaal-conservatieve en Vlaams-nationalistische N-VA. In 2019 herstelde Vlaams Belang en brak de PVDA, al jaren sterk in Wallonië, door in Vlaanderen. Peilingen voorspellen dat Vlaams Belang in 2024 grootste Nederlandstalige partij wordt.

Noten