De SP (Socialistische Partij) heeft sinds de verkiezingen van 22 november 2023 een nieuwe lijsttrekker: Jimmy Dijk. Hij is ongetwijfeld van goede wil, heeft als gemeenteraadslid in Groningen de nodige ervaring opgedaan en zit sinds ruim een jaar ook in de Tweede Kamer. Hij is opgeleid als socioloog, maar komt uit een ‘proletarisch nest’.
Dijk is vastbesloten de neergang van zijn partij te keren en haar weer op te stuwen in de vaart der volkeren. Dat zal hem niet meevallen, want hij is niet de eerste die dat probeert. Ook zijn voorgangers wisten het tomaatrode socialisme niet op de kaart te zetten. Met uitzondering van Jan Marijnissen uiteraard.
Pijpfitter
De SP (tot 1993 Socialistiese Partij genoemd) ontstond in 1972 uit een samenraapsel van marxistisch-leninistische en maoïstische groeperinkjes. Aanvankelijk fungeerde de Nijmegenaar Hans van Hooft als voorzitter, terwijl de Rotterdamse pijpfitter Daan Monjé de echte baas was. Die zou daarbij geprofiteerd hebben van financiële bijdragen die hij uit China ontving.
De partij opereerde in het begin zonder veel succes. Ze verlegde haar basis van Nijmegen naar Oss en omgeving. In die gemeente was ze sinds 1974 in de raad vertegenwoordigd. Een belangrijk figuur – al snel de belangrijkste – was Marijnissen, iemand met een half voltooide hbs-opleiding die daarna onder meer als lasser werkte. Mede dankzij hem zette de ‘demaoïsatie’ van de SP in.
Een doorsnee partij werd ze daarmee niet. In 1983 verscheen haar nota Gastarbeid en kapitaal, waarin een analyse werd gegeven van de ‘uitzichtloze positie’ waarin moslimmigranten uit Marokko en Turkije zich bevonden. Achtereenvolgende regeringen kregen het verwijt een duidelijk beleid jegens hen achterwege te hebben gelaten. Volgens het memorandum zouden gastarbeiders een keuze moeten maken: in Nederland blijven (en zich geheel aanpassen) of met financiële steun terugkeren naar hun land van herkomst.
Het boekje kreeg veel kritiek, niet alleen van links, maar ook van VVD en CDA, partijen die een groot deel van de jaren tachtig de dienst uitmaakten in Nederland. De SP werd racisme verweten, waarna ze het onderwerp migratie zo veel mogelijk vermeed. Toch verklaarden latere partijleiders nog steeds achter het pleidooi van de nota te staan, hoewel het niet herhaald werd.
Tijdens een partijcongres in 1991 wijzigde de SP haar beginselprogramma, al bleef haar neiging om te schipperen zeer beperkt. In plaats van de marxistisch-leninistische wortels kwamen begrippen als solidariteit en de gelijkwaardigheid van mensen.
Paars
Succes liet hierna niet lang op zich wachten. Het naar rechts opschuiven van de PvdA en de totstandkoming van fusiepartij GroenLinks zal daar niet vreemd aan zijn geweest. In 1994 kreeg de partij, die campagne voerde onder de leus ‘Stem tegen, stem SP’, 2 Kamerzetels. Die waren bestemd voor Marijnissen (sinds 1988 ook partijvoorzitter) en de alleen over een basisschoolopleiding beschikkende Remi Poppe.
Het gloriejaar van de partij was 2006. Toen bedroeg haar verkiezingsresultaat liefst 25 zetels. Regeringsverantwoordelijkheid lonkte, en zou met wat compromissen vermoedelijk haalbaar zijn geweest. Maar Marijnissen voelde daar heel weinig voor. Hij gaf te kennen dat het CDA – met 42 zetels veruit de grootste fractie – niet met de SP wilde regeren en liet alle inspanningen in de kabinetsformatie meteen varen. Misschien was dat ten onrechte. De christendemocraten vormden hierop met PvdA en ChristenUnie het vierde kabinet-Balkenende.
Gezondheidsklachten
Korte tijd later kreeg Marijnissen last van gezondheidsklachten. In 2008 trad hij af en maakte plaats voor Agnes Kant, ondanks het feit dat hij in een documentaire uit 2003 een tamelijk ontluisterend beeld van haar en hun gezagsverhouding had gegeven.
Eerst leek dat een gouden greep. Roemer wist in dat jaar een verkiezingsresultaat van 15 zetels te boeken. Dat waren er weliswaar 10 minder dan bij de voorafgaande stembusgang, maar sommige peilingen hadden een nog ergere nederlaag voorspeld.
De SP leek weer op de weg terug. In de aanloop naar de verkiezingen van 2012 was de partij virtueel zelfs even de grootste. Roemer zou de kandidaat-premier zijn. Maar in een tv-debat liet hij zich afbluffen door VVD-lijsttrekker Mark Rutte, en een groot deel van het electoraat wendde zich vervolgens van hem af. De SP kwam bij de verkiezingen niet verder dan 15 Kamerzetels. Dat resultaat had ze twee jaar eerder ook behaald.
Hierna zette het verval definitief in. De SP, ook nog geplaagd door schandaaltjes, kachelde bij iedere verkiezing verder achteruit. In 2017 verloor de partij opnieuw een zetel, al was grote concurrent PvdA er 29 kwijtgeraakt. Roemer slaagde er op geen stukken na in het imago van Jan Marijnissen te evenaren. Ook bij gemeenteraads-, provinciale en Europese verkiezingen ging het mis.
Roemer werd eind 2017 gewisseld voor Lilian Marijnissen. Inderdaad: de dochter van, en bovendien het enige kind van de man aan wie de SP al haar successen had te danken.
Harde klappen
Haar benoeming was een tot mislukken gedoemde poging iets van de oude glans terug te winnen. De neergang ging onder leiding van Lilian nietsontziend verder, al deed ze nog zo haar best. Bij Kamerverkiezingen in 2021 en 2023 kreeg de SP opnieuw harde klappen: een verlies van 5, respectievelijk 4 zetels. Lilian Marijnissen miste de bonhomie van haar vader en diens talent om op simpele wijze boodschappen te verkondigen die de kiezers blijkbaar graag horen.
Ook lokale, provinciale en Europese verkiezingen gingen opnieuw verloren. Bij de verkiezingen voor het Europarlement van 2019 werden zelfs nul zetels behaald na een totaal mislukte campagne waarin vergeefs geprobeerd werd toenmalig PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans zwart te maken.
In 2023 werd Lilian Marijnissen tenslotte afgezet (ze schijnt zelf nog graag gebleven te zijn). Haar opvolger heet, zoals gezegd, Jimmy Dijk. Misschien weet hij verder zetelverlies te voorkomen en zelfs ietsje te winnen. Maar de voortekenen zijn niet gunstig. Bovendien is het huidige zetelaantal van de SP inmiddels zorgelijk. Zij is (definitief?) een kleine partij geworden.
