Dolkstootlegende – een militaire complottheorie

De Dolkstootlegende – in het Duits Dolchstoßlegende of Dolchstoßlüge – is een bekende complottheorie uit de moderne Duitse geschiedenis. Met name militairen, nationalisten en conservatieven geloofden dat Duitsland de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) verloren had door verraad van de sociaaldemocraten en andere ‘interne vijanden’, onder wie de Joden, links-revolutionaire bewegingen en de kleurloze massa, dan wel burgerbevolking.

Deze groepen hadden Duitsland, terwijl het leger (zogenaamd) wilde en kón doorvechten, een dolkstoot in de rug gegeven. Dit, zo ging het verhaal dat door generaal Erich Ludendorff (1865-1937) en zijn militaire staf was bedacht, had Duitsland militair de kop gekost. De Dolkstootlegende werd vooral populair in het interbellum, tijdens de periode van de Weimarrepubliek (1919-1933). Met name in rechts-conservatieve kringen, bij ex-militairen en speciaal onder de antisemitische nationaalsocialisten rond Adolf Hitler, ging de Dolkstootlegende er als zoete koek in.

Over het begrip Dolkstootlegende

De metafoor van de Dolchstoß von hinten werd voor het eerst letterlijk genoemd in een artikel in het Duitse blad Neuen Zürcher Zeitung van 17 december 1918. De anonieme auteur schreef de metafoor toe aan de Britse generaal Frederick B. Maurice (1871-1951). In het artikel stond:

Was die deutsche Armee betrifft, so kann die allgemeine Ansicht in das Wort zusammengefasst werden: Sie wurde von der Zivilbevölkerung von hinten erdolcht.

In november 1919 bevestigden de Duitse legerleiders Erich Ludendorff en Paul von Hindenburg (1847-1934) – die allebei, zoals we straks zullen zien, een grote rol speelden bij de totstandkoming en verbreiding van de Dolkstootlegende – deze lezing. Ook volgens Ludendorff en Von Hindenburg zou de Britse generaal Maurice de metafoor ‘dolkstoot’ als eerste geformuleerd hebben. Later bleek dit alles niet te kloppen. De anonieme journalist stelde dat Maurice de term ‘dolkstoot’ in de Britse krant Daily News had genoemd. Echter, zowel die krant als Maurice zelf ontkenden dit later.

De Dolkstootlegende was al met al één grote propagandistische leugen. Een leugen van het Duitse leger om eigen fouten te verdoezelen en af te schuiven op politieke tegenstanders. Maar hoe kwam het precies zo ver? Hoe ontstond deze Dolkstootleugen eigenlijk?

Korte voorgeschiedenis & context van de Dolkstootlegende

Toen de Eerste Wereldoorlog begon waren de Duitsers, net als de Engelsen, Fransen en Russen, positief gestemd en ging men vrolijk naar het front. In Duitsland heerste een stemming van opgetogenheid en kameraadschap. De oorlog verbond de vele partijen in het land en overbrugde tegenstellingen. Keizer Willem II (1859-1941) verwoordde het aan het begin van de oorlog als volgt, op 4 augustus 1914, in een troonrede:

Ich kenne keine Parteien mehr, ich kenne nur Deutsche. (Ik ken geen partijen meer, ik ken slechts Duitsers)

Deze uitspraak was een herhaling van een sleutelzin uit een eerdere speech, de Tweede Balkonrede, van Wilhelm II op 1 augustus. Toen de Eerste Wereldoorlog in het najaar van 1918 op een nederlaag uitliep en op 9 november 1918 de Weimarrepubliek werd uitgeroepen, vluchtte de keizer op 10 november naar Nederland. In 1919-1920 volgde het voor Duitsland vernederende Verdrag van Versailles (dat ondertekend werd op 28 juni 1919 en inging op 20 januari 1920). Met de door de oorlog geforceerde ‘Duitse eenheid’ was het na deze desillusies gedaan. Duitsland bleek in politiek-maatschappelijk opzicht een amalgaam van vooral explosieve, maar ook minder explosieve bevolkingsgroepen te zijn. Waaronder links-extremistische groepen, conservatieve rechts-radicalen, sociaaldemocraten en christelijke en katholieke groeperingen.

Erich Ludendorff en collega’s als initiators van de Dolkstootlegende

De Dolkstootlegende was de wereld in geholpen door de Duitse legerleiding – de Obersten Heeresleitung (OHL) – om de schuld van het verlies van de Eerste Wereldoorlog af te wentelen op de democraten. Met name de Duitse generaal Erich Ludendorff wordt gezien als degene die de kiem van de Dolkstootlegende legde.

Op 29 september 1918 berichtte Ludendorff namens de Duitse legertop aan keizer Wilhelm II en de toenmalige Rijkskanselier Georg von Hertling (1843-1919), dat de oorlog totaal uitzichtloos was geworden voor Duitsland. Het Duitse leger zou het geen 24 uur meer volhouden. Ludendorff deed daarbij een dwingend verzoek aan de Duitse regering om de geallieerden een wapenstilstand aan te bieden. Verder beval hij dat er – conform artikel 1 uit de Veertien Punten van de Amerikaanse president Woodrow Wilson (1856-1924) – een nieuwe, democratische Duitse regering aangesteld diende te worden om via openbare en zo gunstig mogelijke vredesonderhandelingen te kunnen afdwingen en om een vredesverdrag te ondertekenen.

Met deze tactiek kon de Duitse legerleiding – die het tijdens de oorlog had doen voorkomen alsof het keizerrijk onverslaanbaar was – praktisch de schuld in de schoenen van de nieuwe democratische regering schuiven. Op 1 oktober 1918 zei Ludendorff tegen zijn militaire staf over de sociaaldemocraten het volgende:

Ich habe aber Seine Majestät gebeten, jetzt auch diejenigen Kreise an die Regierung zu bringen, denen wir es in der Hauptsache zu verdanken haben, dass wir so weit gekommen sind. (…) Sie sollen nun den Frieden schließen, der jetzt geschlossen werden muss. Sie sollen die Suppe jetzt essen, die sie uns eingebrockt haben.

Deze verklaring van Erich Ludendorff kan de Geburtsstunde der Dolchstoßlegende genoemd worden.

Op 3 oktober 1918 installeerde keizer Wilhelm II een nieuwe sociaaldemocratische regering onder kanselier Max von Baden (1867-1929). Deze regering bood de Entente (het militaire bondgenootschap van de geallieerden) op 4 oktober de vrede aan. Pas op 5 oktober werd het Duitse volk geïnformeerd over de nederlaag van het eigen land. Deze dag, 5 oktober 1918, stond volgens Friedrich Ebert (1871-1925), van 1919-1925 de Rijkskanselier in de Weimarrepubliek, voor der Geburt der deutschen Demokratie.

Hierna ontstond onrust in Duitsland, waarbij verscheidene links- en rechts-revolutionaire groeperingen probeerden de macht te grijpen. In de chaos kwam op 9 november 1918 de Weimarrepubliek tot stand. Er kwam een einde aan het Duitse Keizerrijk en Wilhelm II vluchtte naar Nederland.

Dolkstootlegende tijdens Weimarrepubliek (1919-1933)

De Dolkstootlegende werd dus bedacht door de legerleiding toen de nederlaag in zicht kwam. Het Duitse leger en de keizer hadden zelf gefaald, echter kregen de sociaaldemocraten van de SPD en ook linkse groeperingen, communisten en Joden de schuld van de Duitse nederlaag en de vernederende bepalingen van het Verdrag van Versailles (1919) in de schoenen geschoven.

Op 18 november 1919 moest generaal-veldmaarschalk Paul von Hindenburg samen met Erich Ludendorff in de Duitse Rijksdag voor een parlementair onderzoekscomité (de “Untersuchungsausschuss für die Schuldfragen des Weltkrieges”) verantwoording afleggen omtrent de oorzaken van de Duitse nederlaag. Samen met de rechtse politicus en bankier Karl Helfferich (1872-1924) hadden beide generaals een ‘Dolkstoot-rede‘ opgesteld waarin zij, bij monde van Van Hindenburg, de Dolkstootlegende naar voren brachten als verklaring voor de Duitse nederlaag. Zoals de Duitse periodiek Zeit Online recent schreef, was dit het moment waarop…

…die Dolchstoßlegende gleichsam in Bronze gegossen wurde.

Na deze verklaring van Von Hindenburg kwam de Dolkstootlegende echt ’tot leven’ in Duitsland. Zo sprak Ulrich Heinemann in 1983 over deze verklaring als ‘die Inauguration der Dolchstoßlegende’. Van enige zelfreflectie was in de Hindenburg-Ludendorff-verklaring overigens geen sprake: alle politieke en militaire blunders die Duitsland in de jaren 1914-1918 had gemaakt, werden vakkundig verzwegen.

De Dolkstootlegende droeg – naast uiteenlopende economische, culturele en politieke factoren – bij aan de ondermijning van de Weimarrepubliek door rechtse nationalisten, ex-militairen en conservatieven. Zij vonden elkaar in de jaren 1920 in de nationaalsocialistische beweging van de NSDAP rond Adolf Hitler.

Bronnen ▼