De Doorbraak en de Doorbraakgedachte (Politieke betekenis)

De Doorbraak is een politiek verschijnsel dat in de praktijk direct na de Tweede Wereldoorlog zijn beslag kreeg in de Nederlandse politiek. Wat hield de Doorbraak precies in? Wat waren de kenmerken van deze politieke stroming? En slaagde het streven naar ‘doorbraak’ of liep de Doorbraak op een mislukking uit?

De Doorbraak als politiek verschijnsel: doel & initiatieven

De Doorbraak was een stroming die vanaf 1940 opkwam en streefde naar het doorbreken van de oude politieke scheidslijnen uit de vooroorlogse tijd van de verzuiling. Volgens degenen die de Doorbraak nastreefden, moesten de oude ideologische scheidslijnen tussen protestanten, katholieken, liberalen en socialisten zoveel mogelijk opgeheven worden, om zo te komen tot minder politieke richtingen en partijen.

De aanhang van de Doorbraak zat aanvankelijk in de kring van de Nederlandsche Unie, opgericht in juli 1940. Deze club – die geleid werd door het driemanschap Louis Einthoven, Johannes Linthorst Homan en Jan de Quay – wilde de hegemonie van de NSB doorbreken en tot op bepaalde hoogte samenwerken met de Duitse bezetter. Al snel had de Unie zo’n 800.000 leden. In december 1941 werd de Unie echter verboden door de nazi’s, die deze beweging toch te anti-Duits vonden. Binnen de Nederlandsche Unie leefde het verlangen om de oude scheidslijnen uit de tijd van de verzuiling te doorbreken. De term ‘unie’ geeft dit streven weer. Een betrokkene stelde:

“De kern van de Unie-gedachte was: naar dat isolement van dat oude partijenstelsel willen wij niet terug.”

Veel voorstanders en kartrekkers van de Doorbraak kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog als politiek gevangene in het kamp Sint-Michielsgestel (Noord-Brabant) terecht. Tijdens de oorlog zaten hier ongeveer 460 politici, historici, opiniemakers, schrijvers en andere publiek invloedrijke personen gevangen. Ze hadden relatief veel vrijheid in Sint-Michielsgestel. Zo mochten ze voordrachten en lezingen houden. De gevangenen discussieerden volop over hoe Nederland er na de bevrijding zou moeten uitzien. De kerngroep die dit deed bestond uit zeventien personen, die bekend zijn geworden als de zogenoemde ‘Heeren Zeventien‘. De onderlinge contacten en het verlangen naar het doorbreken van de verzuiling groeiden.

De Doorbraakgedachte na de Tweede Wereldoorlog: de NVB & PvdA

Direct na de bevrijding van Nederland werd in mei 1945 de Nederlandsche Volks Beweging (NVB) opgericht, die – ‘in de geest van Gestel’ – de Doorbraakgedachte levend wilde houden en die wilde realiseren. Bekende supporters van de Doorbraakgedachte waren socialisten als Willem Banning, Marinus van der Goes van Naters en Ko Suurhoff en de vrijzinnig democraat Willem Schermerhorn. Verder behoorden ook vooraanstaande personen uit de hoek van het confessionalisme tot de groep ‘doorbrekers’. Onder hen bevonden zich katholieken als Jan de Quay, Teun Struyken, Joan Willems en Geert Ruygers en protestanten als Piet Lieftinck, Gerard van Walsum en Nicolaas Okma. Ten slotte speelden opiniemakers een belangrijke rol in de beweging. Tot de Doorbraaksupporters behoorden de historici Max Kohnstamm, Pieter Geyl en de prominente literatoren Simon Vestdijk en Anton van Duinkerken. Een prominente voorstander van de politieke vernieuwingsdrang was ook koningin Wilhelmina.

Toen in 1946 de Partij van de Arbeid (PvdA) werd opgericht, zou deze politieke partij gaan streven naar de Doorbraak. De PvdA was een partij die het ideaal van het communisme, door een revolutie de arbeiders aan de macht krijgen, losgelaten had en streefde naar sociale veranderingen via de parlementaire weg. Daarbij was de PvdA zelf een mooi voorbeeld van het streven naar de Doorbraak, ofwel het streven naar het doorbreken van de oude ideologieën, om te komen tot meer eenheid in de politiek. De PvdA was namelijk een fusiepartij, bestaande uit de voormalige Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP), de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) en de Christelijk-Democratische Unie (CDU).

Was de Doorbraak succesvol of niet?

De verkiezingen van 1946 liepen uit op een teleurstelling voor de supporters van de Doorbraak. Katholieke stemgerechtigden bleken de KVP (de vernieuwde versie van de RKSP) te steunen, terwijl de gereformeerde en hervormde protestanten rond de ARP en CHU die partijen ook overwegend trouw bleven. Toen in 1948 de VVD werd opgericht, verloor de PvdA ook een gedeelte van zijn aanhang aan die zijde.

Het Bisschoppelijk Mandement van 1954 wees de Doorbraak als beweging af en waarschuwde de katholieke achterban voor het socialistische gevaar. Tijdens de Kamerverkiezingen in 1959 bleek dat de Doorbraak feitelijk was mislukt en het aantal politieke partijen niet was verminderd.

Lees ook: Verzuiling en ontzuiling: betekenis van de begrippen
…of: Pijnlijke uitspraken van Nederlandse politici
…of: De jaren ’50: woningnood, verzuiling en Amerikafilie
Boek: Biografie Jan de Quay (1901-1985) – Cees Meijer

Bronnen ▼