Het alfabet, een belangrijke uitvinding

Iedereen die dit leest, beheerst het: het alfabet. Dit zo vanzelfsprekende communicatiemiddel is ook ooit uitgevonden.

Het is lastig voor te stellen, een wereld zonder schrift. Niet alleen ontneemt het ons van een middel tot communiceren, maar zonder schrift zouden veel vanzelfsprekendheden niet bestaan. We zouden geen wetten kennen, in ieder geval niet op een interregionaal niveau. Religies zouden zeer kleinschalig zijn omdat er geen middel is om ‘het woord’ te verspreiden. Wetenschappelijke conclusies verspreiden zich niet. Grootse gebeurtenissen gaan misschien van mond tot mond en worden zo legendes maar kunnen nooit uitgroeien tot geschiedenis.

Het jaartal 1630 in Romeinse cijfers op de Westerkerk in Amsterdam - Foto: CC — Het jaartal 1630 in Romeinse cijfers op de Westerkerk in Amsterdam – Foto: CC

Het schrift is het middel geweest waardoor samenlevingen zich konden ontwikkelen en uitgroeien tot complexe instanties. Niet verbazend is het dan ook dat het schrift waarschijnlijk voor (en zeer aannemelijk ook door) de elite ontwikkeld is. Deze vroege teksten zijn nu nog terug te vinden op duurzame materialen als steen, metaal en aardewerk. Zij informeren ons over administratie, religie en transacties en worden soms gebruikt als propagandamiddel.

Ontwikkeling alfabet

Alle geschriften zijn begonnen met het afbeelden van voorwerpen: ideogrammen. Deze figuren geven een bepaald voorwerp of een bepaald idee weer. Het eerste tiental van het Romeinse cijfersysteem is hiervan een veelgebruikt voorbeeld. De cijfers zouden staan voor vingers: I, II, III en de V voor de palm van een hand. Ook in astrologische tekens vinden we tegenwoordig nog ideogrammen terug. Zo is het symbool voor Venus een afbeelding van een spiegel en voor Mars een weergave van een schild met speer.

Ideogrammen kwamen steeds meer voor een bepaalde klank te staan in plaats van een specifiek voorwerp. Ze evolueerden naar fonogrammen. Na verloop van tijd versimplificeerden de tekens; een logische ontwikkeling waardoor het schrijven steeds sneller uitgevoerd kon worden. Dat gebeurde in verschillende culturen en perioden. Zo begon de ontwikkeling van het alfabet (circa 5000 jaar geleden) bij de hiërogliefen in Egypte. Deze hiërogliefen werden steeds simpeler weergegeven, eerst door de Feniciërs, daarna door de Grieken en de Romeinen. De Romeinen verspreidden het alfabet in Europa waar de tekens in sommige gevallen in de Middeleeuwen nog verder zijn aangepast.

Voorbeelden

De letters van het alfabet zijn allen ontwikkeld uit Egyptische hiërogliefen. In het verdere gedeelte van dit artikel laat ik enkele duidelijke voorbeelden hiervan zien:

Het alfabet begint met de weergave van een van de kostbaarste bezittingen die de vroegere mens kon hebben, het vee. Het is ook een van de weinige letters die nauwelijks veranderd is. Zo hoeft de letter A alleen te worden omgedraaid om er duidelijk een stierenkop in te herkennen. De twee uitstekende gedeelten vormen dan de hoorns en het driehoekje de kop.

De hiëroglief van een Egyptische uil (mulak) vormt de basis voor de letter M. Al snel is de uil gesimplificeerd, waardoor alleen nog de kop en de buik weergegeven worden. Het teken lijkt al voor een groot gedeelte op een M met een lange rechter staart. De staart verdween en de kop van de uil vormt nu de basis van de letter. De inham van de M stelt hierbij de snavel voor, de topjes van de letter de oren en de zijkanten van de letter valt samen de zijden van de letter.

De huidige letter F is ontstaan uit het hiëroglief voor Cerastes (een mythische, gehoornde slang). De letter is ontstaan door de slang een kwart slag te draaien zodat de hoorns naar rechts wijzen en verder verlengd zijn. Deze letter is door de Feniciërs overgenomen voor de klank vâv/waw. Bij overname door de Grieken is deze klank gesplitst in twee verschillende klanken, waarvoor ook twee verschillende tekens gebruikt zijn. Het F teken werd overgenomen voor de F-klank en voor een U-klank zijn de hoorns van de slang naar boven geplaatst. Zo werd de Y gevormd, die in het Oudgrieks uitgesproken wordt als Upsilon.

Naast het ontstaan van de Y, vormt de F tevens de basis voor enkele nieuwe letters uit de Romeinse tijd en de middeleeuwen. Zodat klanken uit andere talen voortaan ook geschreven konden worden. Van de Y werd het onderste streepje verwijderd om de klank V te kunnen weergeven. Deze letter werd ook geregeld met een ronde onderzijde geschreven (als een U). Het onderscheid tussen U en V is pas veel later ontstaan. De W-klank werd weergegeven door de V twee maal te schrijven, VV. In de dertiende eeuw werden de twee letters gecombineerd om een eigen letter W te maken. De benaming van de W in het Engels doet ons herinneren aan deze combinatie: double-u. Ook in het Frans komt de samentrekking van twee letters nog naar voren in de benaming van de letter W: double-v. Opvallend verschil tussen beide benamingen is het gebruik van de U in Engels en de V in het Frans, dit verschil geeft nog eens weer dat er weinig onderscheid tussen de U en de V bestond.

Een ieder die leest, beheerst het. Na het lezen van dit artikel hoop ik dat een ieder die dit leest, het verwondert. En er even bij stil staat, wat een geweldige uitvinding het eigenlijk is.

~ Jacobine Melis