Het was zeer oud, zoveel was duidelijk, maar er waren geen parallellen die konden helpen bij de interpretatie. Een staande man, iets meer dan levensgroot, die lijkt te masturberen. Ogen die met obsidiaan ingelegd moeten zijn geweest. Een kledingstuk met een v-hals. Meer viel er aanvankelijk niet van te maken. Het beeld werd aanvankelijk weggezet in de tuin van het plaatselijke archeologische museum.
In 1994 volgde de ontdekking van Göbekli Tepe, de “buikheuvel”, twintig kilometer ten noordoosten van Sanli Urfa. Het gaat om een van de belangrijkste prehistorische vondsten uit de afgelopen kwart eeuw: een enorm complex van stenen gebouwen, die zijn geconstrueerd in de vroegste fase van het Neolithicum, het Pre Pottery Neolithic A, zeg maar het achtste millennium voor Christus. Er zijn prachtige reliëfs aangetroffen: everzwijnen, struisvogels, hagedissen, slangen, stieren, vossen. Vermoedelijk gaat het om een tempel, maar helaas geldt opnieuw dat we geen enkele parallel hebben: één plek moet het oudst-bekende voorbeeld van monumentale architectuur zijn en dat maakt interpretatie uiterst lastig.
“Archeologen vinden Hof van Eden”
Dit was de tijd waarin de akkerbouw ontstond en de mensheid haar traditionele levenswijze als jagers en verzamelaars opgaf. Een tijd van ingrijpende culturele veranderingen, maar zelfs archeologen die waren voorbereid op ongebruikelijke vondsten, hadden het kolossale complex van Göbekli Tepe niet zien aankomen. De hype was voorspelbaar: één oeroud complex + de antieke plaatsnaam Bit Adini = “Archeologen vinden Hof van Eden”. Voor een zakelijkere benadering moet u dit boek lezen.
Het beeld van de visvijver van Sanli Urfa heeft nu wat context gekregen, maar voor zover mij bekend nog niet voldoende om vast te stellen of het ouder of jonger is dan Göbekli Tepe. Ik zou, indachtig de Eerste Hoofdwet van de Archeologie, de gemakkelijke interpretatie “vruchtbaarheidsgod” nog niet voor mijn rekening nemen. Wat wel vaststaat, is dat dit ’s werelds oudste monumentale standbeeld is van een mens.
Jona Lendering is historicus, webmaster van Livius.org en docent bij Livius Onderwijs. Hij publiceerde verschillende boeken en verzorgt een nieuwsbrief over de Oudheid. Zie ook zijn blog: mainzerbeobachter.com
