De gemeente Nunspeet is de Veluwe in het klein. Alle Veluwse landschappen zijn er te vinden. Daarnaast heeft deze gemeente een rijke geschiedenis, die nog zichtbaar is in het historisch cultuurlandschap. In de Erfgoedatlas gemeente Nunspeet (Waanders Uitgevers, 2015) hebben redacteuren Jan Neefjes en Hans Bleumink (beide verbonden aan Bureau Overland) de meest typerende archeologische vondsten, geschiedenisverhalen, kaarten en landschapsontwikkelingen bijeengebracht.
Thematiek
Aan de atlas hebben tal van specialisten meegewerkt, en het resultaat mag er zijn: een prachtig visueel en tekstueel naslagwerk over vrijwel alles wat er in historisch en aardrijkskundig opzicht over de gemeente Nunspeet te zeggen valt. De redacteuren Neefjes en Bleumink schrijven in de inleiding over het karakter van hun atlas:
“De Erfgoedatlas van Nunspeet brengt de boeiende landschapsgeschiedenis van de noordwestelijke Veluwe in kaart, vanaf het geologische ontstaan tot de huidige tijd. Zo worden de geheimen van de Veluwe stap voor stap ontrafeld. Aan de hand van foto’s, historische kaarten, reconstructies, verhalen, vondsten en schilderijen laat de Atlas zien wat er van de geschiedenis nog zichtbaar in het huidige landschap is – van grafheuvels, heidevelden, stuifzanden, dansende beuken, traa’s en laekpalen tot Hanzewegen, eikenkringen, locomotiefhuisjes, productiebossen, kerken en buitens.” (10)
De kaarten maken via moderne hoogtebeelden terreinvormen en reliëf zichtbaar, zoals de langgerekte lengteduinen uit de ijstijden, grafheuvels, de Celtic Fields, de oude wallen en kilometerslange Duitse ploegstroken op de heide die moesten voorkomen dat daar tijdens de Tweede Wereldoorlog geallieerde vliegtuigen landen.
De Veluwe is meer dan de hoge zandgronden op de Veluwe. Tot 1933, toen de Afsluitdijk gereed kwam, lag Nunspeet ook nog aan de Zuiderzee. Nog steeds is in het landschap bij Nunspeet zichtbaar dat de plaats dicht bij de Zuiderzee lag, in de onbewoonde, bodemloze terreinen, weiden en kronkelende beekjes.
Prehistorie
De Atlas is qua volgorde chronologisch ingedeeld en begint in de Prehistorie. Al rond 12.500 v.Chr. leefden er jagers-verzamelaars in Midden-Nederland, op de Veluwe. Ze woonden in eenvoudige tenten die ze snel konden opbreken om verder te trekken naar het noorden, de rendieren achterna. Overigens liepen er op de Veluwe naast rendieren ook holenleeuwen rond.
Vanaf 9700 v.Chr. liep de Laatste IJstijd ten einde en werd het klimaat warmer. Vanaf dat moment ontstond er op de Veluwe een oerbos. De landbouw deed op de Veluwe zijn intrede rond 3400 v.Chr.. De mens kreeg in die periode voor het eerst veel invloed op het landschap in deze contreien. Over de landbouw lezen we:
“Op de Veluwe duurde het tot ongeveer 3400 v.Chr. voordat de bevolking de nieuwe boerencultuur had overgenomen. (…) De eerste Veluwse boeren behoorden tot de zogenaamde ‘Trechterbekercultuur’ [3400-2800 v.Chr.]. In plaats van wild bejagen gingen deze vroege Veluwebewoners vee houden, zoals schapen, geiten, runderen en varkens. Op open plekken in het bos legden ze akkers aan, met eenkoorn, emmertarwe, gerst en linze. Ze gaven hun nomadische bestaan in tijdelijke kampementen op en bouwden huizen en opslagplaatsen van hout en leem. De eerste primitieve ploegen werden ontwikkeld en er kwam een nieuwe tak van nijverheid: het maken van aardewerk. Er waren bekers en potten nodig om de oogst in te bewaren en om in te koken. De nederzettingen lagen vaak in de buurt van water of vochtige gronden.” (28)
Thema’s
In casestudies krijgen allerlei contextuele historische thema’s de aandacht, zoals de opkomst van Gelre in de Late Middeleeuwen, het verloop van de Reformatie op de Veluwe, de ontwikkeling van het bosareaal in Elspeet en Vierhouten, de leerlooijeren van plaatsen als Nunspeet en Harderwijk, de hakhouteconomie van Nunspeet (die tot de Eerste Wereldoorlog floreerde) en het ontstaan van de ‘huttendorpen van de Zoom’ bij Nunspeet in de negentiende en begin twintigste eeuw, doordat de economie na de Franse Tijd was ingezakt.
De streekdrachten van Nunspeet
Deze Atlas inhoudelijk helemaal recht doen is in een korte bespreking onmogelijk. U moet deze Erfgoedatlas maar gewoon zelf ter hand nemen. Pleziergenot gegarandeerd! Nog kort iets over één onderwerp: de streekdrachten die van de achttiende tot ver in de twintigste eeuw in Nunspeet en omgeving populair waren.
Een van de oude Nunspeetse drachten was de oorijzer- of tipmutsdracht. Dit wad een winterdracht met een hemdrok, kraplap en doeken, in combinatie met een zogenoemde ‘apenbuis’, een kort jakje dat van boven sluit met een strik. Interessant is hoe de klederdracht zich in de negentiende eeuw ontwikkelde. We lezen hierover:
“Anders dan vaak wordt gedacht, speelden externe invloeden een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de streekdrachten. Aan het begin van de negentiende eeuw – onder het regime van Lodewijk Napoleon – had de Franse mode bijvoorbeeld grote invloed op de streekdracht. Lange mouwen met grote manchetten – die destijds in de burgermode waren – werden in de streekdracht van Nunspeet overgenomen. Toen koningin Wilhelmina rond 1900 grote hoeden ging dragen, met kleurrijke linten en struisveren, werd die ‘mode’ later in de streekdracht van Nunspeet overgenomen.” (76)
