Familiegeschiedenis aan twee kanten van het IJzeren Gordijn

De familiegeschiedenis Veertig herfsten (Uitgeverij Atlas Contact, 2017) beschrijft de ervaringen van vijf generaties vrouwen voor en achter het IJzeren Gordijn. Het boek is geschreven door Nina Willner, de eerste vrouwelijke geheime agent van de Amerikaanse geheime dienst. Zij laat op een indringende manier zien welke gevolgen de Koude Oorlog voor gewone families had.

Inhoud

Het in romanstijl geschreven boek is gebaseerd op historische feiten, die op een intelligente manier verweven worden met Nina’s familiegeschiedenis. Willners relaas begint in Duitsland aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Voor Duitsland breekt dan een nieuwe periode aan, die leidt tot de scheiding van het land in de DDR en BRD. Een belangrijk ijkpunt in Willners verhaal is de vlucht van de 20-jarige Hanna (Nina Willners moeder) uit Oost-Duitsland naar het Westen, via Berlijn, in 1948. Haar vlucht voor het communisme laat in de vier decennia die volgen diepe sporen na in haar familie.

Hanna belandt in de Verenigde Staten, waar in 1961 haar dochter Nina Willner geboren wordt, de schrijfster van Veertig herfsten. In het verhaal maken we verder ook kennis met Nina’s oma Erna en overgrootmoeder Ana Marit.

Na de Tweede Wereldoorlog: de Russen komen

Nina’s opa en oma Erna en Karl waren opgegroeid in het Duitse dorp Schwaneberg. De bevrijding door de Russen, bleek geen bevrijding te zijn, maar het begin van een nieuwe dictatuur. De dwangarbeiders uit Polen en Oekraïne die voor de Duitsers moesten werken werden vrijgelaten, en hun plaats werd ingenomen door de lokale bevolking. Zij moesten voor de Russen werken en leden honger.

Willner:

“Op een middag, na een hele dag werken op de wortelakker, wed Hanna, die al een paar dagen bar weinig te eten had gekregen, duizelig. Ze kwam in de verleiding om een wortel te pakken, maar zelfs toen ze om zich heen alleen andere arbeiders uit het dorp zag, besloot ze het toch maar niet te doen, uit angst dat de autoriteiten er hoe dan ook achter zouden komen en zij zou worden doodgeschoten. Ondanks toezeggingen van burgemeester Boch dat de omstandigheden voor de dorpelingen snel zouden verbeteren, vielen er kinderen flauw van de honger en drukten de Schwanebergse moeder kleine hoeveelheden voedsel en groente van de akkers achterover, waarbij ze het risico om doodgeschoten te worden voor lief namen.” (43,44)

In veel delen van de Sovjetzone, het latere Oost-Duitsland, kwamen na de oorlog verkrachtingen voor, maar naar verluidt werd Schwaneberg voor deze ellende gespaard. Maar er bleef ellende genoeg over. Zo moest Nina’s opa, Roland, die onderwijzer was, gedwongen door de communisten van Jozef Stalin de Sovjet-ideologie onderwijzen op school.

Hanna vluchtte, zinder medeweten van haar ouders, in 1948 naar West-Duitsland en kwam in Heidelberg terecht. Daar kreeg ze na verloop van tijd een baan als tweetalig secretaresse op het hoofdkwartier van het Amerikaanse leger in Heidelberg. De brief met deze mededeling die ze naar haar moeder in de DDR stuurde, werd geopend voordat deze aankwam. De autoriteiten in Oost-Duitsland bekeken de familie daarna met argusogen, vanwege de familieconnectie met Wet-Duitsland en de Verenigde Staten.

Bezoek zus Heidi – relatie Hanna

Vanwege het overlijden van Jozef Stalin in maart 1953, brak en in de DDR in juni van dat jaar een opstand uit. Kort daarna, in de herfst van 1954, kreeg Hanna’s bezoek van zijn zus Heidi (die slechts vijf jaar was en die ze nog nooit gezien had) en haar moeder. Het bezoek leidde ertoe dat de autoriteiten in de DDR de familie nog meer in de gaten ging houden en verdere reizen van de Oost-Duitse familie naar West-Duitsland verboden. Oma had zich namelijk niet aan haar ‘belofte’ gehouden om haar dochter via een bezoek om te turnen tot spionne voor de communisten.

In de tweede helft van de jaren vijftig, zo lezen we verder, ontmoet Hanna op de Amerikaanse basis in Heidelberg Eddi Willner, een van oorsprong Duitse jood, met wie ze een relatie krijgt. Op die manier belandt ze uiteindelijk in de Verenigde Staten, waar in 1961 dochter Nina Willner geboren werd.

En zo gaat het interessante, meeslepende verhaal van Nina Willner verder, door de generaties heen. Ze voert ons langs allerlei historische personen en gebeurtenissen, zoals het aantreden van John F. Kennedy, de bouw van de Berlijnse Muur, de komst van Erich Honecker, de Olympische Spelen van 1970, het inlichtingenwerk van Nina in Oost-Berlijn van 1983 tot 1986, het optreden van Michael Gorbatsjov en uiteindelijk de val van de Berlijnse Muur.

Interessant is ook de levenslijn van Cordula, de dochter van Hanna’s zus Heidi, die we lopende Veertig herfsten meekrijgen en volgen. Zij werkt zich op tot een belangrijk wielrenster, die onder meer de laatste puntenkoers van de DDR op haar naam schreef.

Slot

Ik raad dit boek van harte aan bij de historisch geïnteresseerde lezer. Eén passage wil ik u, ter afsluiting van deze bespreking, niet onthouden. Deze geeft een beeld van de prettige schrijfstijl van Willner, maar ook van het goede vertaalwerk van Laura van Campenhout. De passage heeft betrekking op de situatie in Europa in het najaar van 1983:

“In de DDR bevond zich nu de grootste, mest geavanceerde pantsermacht ter wereld, klaar om zich via de oost-westcorridor bij Fulda op de Bondsrepubliek te storten en de strijd aan te binden met de NAVO. Vijf legers, ongeveer twintig divisies, lucht- en raketeenheden en een troepenmacht van bijna een half miljoen man, geruggensteund door troepen van het Warschaupact in Polen en Tsjecho-Slowakije, stonden tegenover een veel kleinere NAVO-strijdmacht met minder manschappen en minder wapens. (…) In november 1983 organiseerde de NAVO een grootscheepse oorlogsoefening met gesimuleerde kernaanval die de Sovjet-Unie in opschudding bracht. (…) Moskou acht geschrokken dat er een preëmptieve aanval aankwam…” (248,249)

Boek: Veertig herfsten – Nina Willner
Lees ook: De Koude Oorlog (1945-1991): samenvatting en tijdlijn