Filips de Schone – Het leven van een machtige Habsburgse vorst

De graaf en hertog Filips de Schone (1478-1506) is een van de belangrijkste bestuurders van het Habsburgse Rijk geweest. Onder zijn centralistische bestuur groeide het rijk van de Habsburgers uit tot een van de grootste politieke entiteiten uit de geschiedenis. Wie was Filips de Schone? Wat dreef hem? En hoe kreeg hij het voor elkaar om de macht van de Habsburgs sterk te vergroten?

In 2002 memoreerde de Belgische historicus Jean Marie Cauchies (1951), verbonden aan de Universiteit Saint-Louis in Brussel, in de periodiek Vlaanderen de opmerking van historicus F.W.N. Hugenholtz (1868-1924) uit de jaren 1950, namelijk dat Filips de Schone in de geschiedschrijving onderbelicht is gebleven:

“De regering van Filips de Schone heeft zich nooit erg in de belangstelling der historici mogen verheugen.”

Cauchies vulde Hugenholtz aan dat dit meer dan onterecht is:

“Tal van hedendaagse wetenschappelijke auteurs doen inderdaad alsof (keizer) Karel V de hertogen van Bourgondië-Valois direct heeft opgevolgd. Dikwijls wordt de tijd van Filips’ vorstelijke waardigheid als die van een “overgangsprinsje” beschouwd. Zijn twaalf jaar persoonlijke regering (1494-1506) betekenen echter wel degelijk een kruispunt voor de invoeging van de Nederlanden in Europa gedurende de allerlaatste decennia van de Middeleeuwen.”

Jeugd en jonge jaren van Filips de Schone (1478-1494)

Filips I van Castilië, beter bekend als Filips de Schone, kwam ter wereld op 22 juli 1478 in Brugge. Filips was de zoon van Maria van Bourgondië (1457-1482) en diens echtgenoot Maximiliaan I van Oostenrijk (1459-1519). Toen Filips nog maar vier jaar was, kleuter dus, overleed zijn moeder Maria tijdens een valkenjacht op 27 maart 1482. Filips erfde toen de Bourgondische Nederlanden van haar. Deze gebeurtenis wordt ook wel aangemerkt als het startpunt van de Habsburgse Nederlanden. Omdat Filips nog minderjarig was, trad zijn vader Maximiliaan de eerste twaalf jaar op als regent.

Zijn jonge jaren bracht Filips I voornamelijk door in Gent en Mechelen. De opvoeding werd na de dood van zijn moeder voor rekening genomen door zijn oma van moeders kant, Margaretha van York (1446-1503). Tijdens zijn verblijf aan het hof in Mechelen leerde Filips de omgangsvormen van de Nederlandse aristocratie kennen. Maximiliaan en Filips erfden in 1486 het paleis van Margaretha van York in Mechelen, het Hof van Kamerijk, dat nog steeds bestaat.

Filips krijgt de macht & trouwt met Johanna

Het voogdijschap waar Filips onder stond, eindigde op 9 september 1494, toen in Leuven de officiële ontvoogding plaatsvond. Op die dag, Filips was toen zestien, werd hij officieel landsheer van de Habsburgse Nederlanden, onder de titel ‘aartshertog’. Filips werd bijgestaan door een adviserende Raad, de Croit-Conseil.

Op 20 oktober 1496 stapte Filips de Schone in Lier in het huwelijksbootje – het betrof een gearrangeerd huwelijk – met Johanna van Castilië (1479–1555), die later bekend is geworden onder de bijnaam Johanna de Waanzinnige. De huwelijksplechtigheid werd twee keer voltrokken. Eerst nonchalant ergens op straat in Lier (toen beiden elkaar zagen wilden ze namelijk direct trouwen), daarna nog een keer officieel en uitbundig in de kerk. Het huwelijk legde de grondslag voor een periode van ruim tweehonderd jaar verbintenis tussen de Nederlanden en Spanje.

Filips en Johanna kregen samen tussen 1498 en 1507 zes kinderen. Maar een gelukkig huwelijk was het niet. Filips de Schone ging namelijk vaak vreemd en hield er meerdere maîtresses op na. Verder begon Johanna na de geboorte van hun tweede kind, Karel (de latere keizer Karel V), verschijnselen van waanzinnigheid te vertonen. Toen in november 1504 Isabella de Katholieke overleed, werd Johanna koningin van Castilië.

In de beginjaren sinds zijn machtsovername in 1494, lag de focus van Filips’ beleid op de situatie in de Nederlanden. Toen in 1497 de enige mogelijke troonopvolger van Spanje, Johan van Aragón, overleed, werd duidelijk dat Filips door zijn huwelijk met Johanna het koninkrijk Castilië zou gaan erven. Deze wetenschap zorgde ervoor dat Filips de Schones politieke aandacht verschoof van de Nederlanden naar de Spaanse gebiedsdelen, ook fysiek: van 1501 tot 1503 verbleven Filips en zijn vrouw in Spanje.

Vóór 1497 voerde Filips de Schone een neutraliteitspolitiek. Nu paste hij deze politiek aan en werd hij Fransgezind. De toenadering kreeg op twee manieren vorm. In de eerste plaats huwelijkte Filips in 1501 zijn eenjarige zoon Karel uit aan de Franse prinses Claude, de dochter van de vorst van Frankrijk Lodewijk XII (1462–1515). Een huwelijk dat uiteindelijk overigens niet doorging. Verder was hij betrokken bij de sluiting van het Verdrag van Blois (22 september 1504), dat het conflict beslechtte rond het hertogdom Milaan en het koninkrijk Napels, dat al speelde tussen zijn vader Maximiliaan van Oostenrijk en de Franse koning.

Overlijden van Filips de Schone

Nadat Filips’ vrouw Johanna in november 1504 het koningschap van Castilië erfde, kon het koninklijke echtpaar vanwege de bestuurstaken van Filips in het begin niet naar Spanje afreizen. Zo was Filips vanaf 1505 bezig met een offensief in Gelre, dat als graafschap weigerde zich aan het Bourgondische gezag te onderwerpen. Filips slaagde erin grote delen van Gelre bij het Bourgondische Rijk in te lijven.

Pas in april 1506 arriveerden Filips en Johanna de Schone in Spanje, waar ze een inhuldigingstocht hielden langs de belangrijkste Spaanse steden. Tijdens deze tocht werd Filips de Schone ziek. Bij Burgos kreeg hij op 24 september 1506 een hevige longontsteking. Na vijf dagen (op 29 september 1506), overleed Filips op slechts 28-jarige leeftijd aan de longontsteking die hij opgelopen had.

Dagenlang trok Johanna de Waanzinnige met het stoffelijk overschot van haar man door Spanje, waar op dat moment een pestepidemie heerste. Aangekomen bij Hornillos was ze aanvankelijk van plan haar overleden man, tegen wie ze voortdurend praatte, te begraven. Toch nam ze de kist weer mee en trok verder.

Kort hierna werd Johanna op last van haar vader vanwege haar psychische gesteldheid een tijdlang verzorgd in de plaats Arcos. De doodskist met het stoffelijk overschot van Filips de Schone belandde uiteindelijk in Granada. Johanna leefde na de dood van haar man nog lang. Ze overleed op 12 april 1555 in Tordesillas in Spanje.

Citaten van en over Filips de Schone

“Zeer duurbaren en zeer geliefden. Tot onze voldoening melden wij dat onze zeer geliefde en zeer beminde gezellin, de koningin, het leven heeft geschonken aan een zoon die gezond van leden is. Dank God, onze Schepper, en smeek hem dat onze gezellin vreugde en gezondheid moge terugvinden. Zeer beminden en zeer duurbaren, God beware u.” – Uit een brief van Filips de Goede aan het volk over de geboorte van zoon Karel, 24 februari 1500

“Wij zien [de vorst] liever als vredebrenger dan als overwinnaar en wij geven dat destemeer de voorkeur omdat de vrede in alle opzichten voortreffelijker is dan oorlog” – Erasmus, de bekendste Nederlandse Renaissance-filosoof, in zijn Lofprijzing van Filips de Schone. Hij sprak deze ode uit op 6 januari 1504 voor Filips bij diens plechtige ontvangst in Brussel, nadat de Bourgondische koning in de Nederlanden was teruggekeerd van een reis naar Spanje.

“Gij weet dat er twee kwaden eigen zijn aan het hof, waarvan kwaadsprekerij ongetwijfeld zeer verderfelijk, maar vleierij nog veel dodelijker is.” – Erasmus in zijn Lofprijzing van Filips de Schone, 1504

Bronnen ▼