Gazelle: een Nederlands fietsbedrijf

De fiets veroorzaakte een maatschappelijke revolutie in Nederland in de negentiende en twintigste eeuw. Als ‘paard der democratie’ was de fiets in Nederland een belangrijke ‘motor’ van maatschappelijke vooruitgang. In het boek Eeuw in versnelling (Uitgeverij Ambo|Anthos, 2018) gaat industrieel ontwerpster en voormalig uitgever Marian Rijk in op de geschiedenis van het fietsenmerk Gazelle.

De uitvinding van de fiets: mede door Tambora

De fiets werd uitgevonden in een turbulente tijd: kort na de nederlaag van Napoleon Bonaparte bij Waterloo en de uitbarsting van de vulkaan Tambora. Met name de laatstgenoemde ramp, de Tambora-uitbarsting in 1816 in het huidige Indonesië (en toenmalige Nederlands-Indië) had diepgaande gevolgen. Er trad een grondige klimaatverandering op. In Europa ontstond een koudegolf en stierven miljoenen paarden. Hierdoor raakten de landbouw en de voedselvoorziening in de knel. Er waren onvoldoende paarden om het land te bewerken en graan en andere producten te vervoeren naar de consumenten.

De Duitser Karl Drais bedacht in 1816 een oplossing voor de haperende transportvoorzieningen, een houten loopfiets:

Karl noemde zijn uitvinding ‘Loda’, naar het Franse woord locomotion, dat voortbeweging betekent, en het Duitse woord Dada, van stokpaardje. (21)

Van deze loopfiets, die 135 gulden kostte, werden er enkele duizenden gemaakt. Onder meer twee zonen van koning Willem I schaften een exemplaar aan en toerden daarmee door het park van paleis Soestdijk.

De fiets in Nederland: ontstaan en ontwikkeling van fietsenmerk Gazelle

In de jaren 1860 kreeg Nederland zijn eerste fietsenmakers. De eerste fabriek voor fietsen in Nederland ontstond in februari 1868 en werd opgericht in Deventer door rijtuigsmid Henricus Burgers. Deze Burgers maakte toen een eigen fiets met een stalen frame en houten banden. Hij noemde zichzelf ‘vélocipèdenmaker’ en begon omstreeks 1875 fabrieksmatig met de productie van zijn zelfontworpen fiets.

Met het vertrek van de Duitser Wilhelm Kölling vanuit de Duitse plaats Linne naar Eibergen in Nederland, in 1856, begint het verhaal van de Nederlandse fietsenproducent Gazelle, een fietsenbedrijf dat in 1891 officieel werd opgericht. De gevolgen van de Industriële Revolutie werden vanaf de jaren 1890 goed zichtbaar in de Nederlandse samenleving, ook in de Achterhoek. Terwijl in 1880 nog slechts 1 op de 1000 Nederlanders over een fiets beschikte, liep dit aantal op naar 1 op 53 Nederlanders rond 1900.

In 1891 verhuisde de familie Kölling naar de bedrijvige plaats Dieren, waar Wilhelm aan de slag ging als beheerder van het plaatselijke postkantoor. Hij zag potentie in de fiets als vervoersmiddel, ook voor poststukken, en richtte in 1892 de ‘firma Arentsen & Kölling’ op. In 1900 nam het bedrijf de naam Gazelle aan, maar die naam werd pas in 1907 officieel geregistreerd als de te gebruiken benaming voor de fietsenfabriek van Kölling. Het fietsenbedrijf liep al nel zo goed, dat Kölling in 1897 zijn betrekking bij het postkantoor kon opgeven en fulltime als fietsenmaker aan de slag ging.

Het bedrijf floreerde, maar gedurende de Tweede Wereldoorlog kwam de klad in Gazelle. Na de oorlog krabbelde het bedrijf snel weer op, mede door aan te sluiten bij moderne ontwikkelingen in de vervoersbranche. Zo bracht Gazelle in 1954 een eigen bromfiets op de markt. Maar de concurrentie vanuit het buitenland werd vanaf de jaren 1960 steeds groter. In de jaren 1970 moest de familie Kölling het fietsenbedrijf Gazelle daarom van de hand doen. De internationale concurrentie was hen te machtig geworden.

Maatschappelijk belang van de fiets

Het boek Eeuw in versnelling maakt goed duidelijk wat het sociale en emancipatorische belang van de fiets is geweest. De fiets instigeerde maatschappelijke veranderingen:

“Spoedig zal de fiets niet slechts het recreatieve speelgoed voor de elite of een praktisch vervoersmiddel voor overheidsdiensten, maar voor een veel bredere doelgroep een belangrijk middel voor mobiliteit en individualiteit worden. De fiets emancipeert arbeiders en elite, net zoals ze mannen en vrouwen emancipeert.” (109)

De fiets bewees, in de tijd voordat de auto ingeburgerd raakte, zijn waarde als een vervoersmiddel dat mensen losmaakte uit hun sociale milieu. Feitelijk, zo stel Marian Rijk, functioneerde de fiets als het ‘paard der democratie’, ook omdat iemand op de fiets in sociaal opzocht een gelijke was van een andere fietser. Of die andere fietser nu een arbeider, iemand van adel of een doorsnee burger was.

Wilhelmina mocht niet fietsen van de regering

In 1897 wilde prinses Wilhelmina, die met haar ouders in Wenen was en daar mooie fietsen spotte, een eigen rijwiel hebben. Maar haar moeder, koningin Emma, was hier fel op tegen. Emma schakelde zelfs de Ministerraad in voor advies en hulp. Fietsen vond Emma namelijk veel te gevaarlijk, helemaal voor een troonopvolgster in spe. Marian Rijk schrijft:

“Ook de Ministerraad was er tegen. Wilhelmina bleef evenwel volhouden dat wielrijden een gezonde ontspanning is en zij noemde een aantal hoge vrouwen die fietsten. Toen zei de minister-president: ‘Dit kan waar zijn, Majesteit, maar geen van de vrouwen die U noemt, heeft de verantwoordelijkheid voor het welvaren van zovelen als Uwe Majesteit…” (113,114)

Wilhelmina besloot te gehoorzamen. Maar toen ze in 1898 zelf koningin werd, was een van de eerste dingen die ze deed… leren fietsen. Naast Wilhemina is ook van andere vrouwen, onder wie Aletta Jacobs, bekend dat ze bevlogen fietssters waren.

Boek: Eeuw in versnelling – Marian Rijk
Lees ook: Woord ‘fiets’ komt van ‘vervangingspaard’

Bekijk dit boek bij: