Geert Mak werpt licht op geschiedenis zonder einde

Toen Geert Mak (1946) op de valreep van de millenniumwisseling in opdracht van NRC Handelsblad een reis maakte door Europa zag de wereld er anders uit dan tegenwoordig. Na het uiteenvallen van het Oostblok en de Sovjet-Unie was aan de Koude Oorlog in 1991 een einde gekomen. De oorlogen die in de jaren 90 in Joegoslavië woedden bewezen echter dat wereldvrede nog altijd niet vanzelfsprekend was. De rust was echter na het sluiten van het Verdrag van Dayton in 1995 grotendeels teruggekeerd. Economisch en maatschappelijk gezien stonden veel Europese landen er in 1999 goed voor. De Europese Unie genoot nog volop steun en de gevreesde millenniumbug die tijdens de jaarwisseling de digitale infrastructuur zou ontregelen bleef uit. De toekomst lag open voor een nieuw tijdperk van vrede en voorspoed.

Maks Europese project mondde uit in het boek In Europa (2004) en de gelijknamige 35-delige televisieserie van de VPRO (2007-2008). Centraal stond de Europese geschiedenis van de afgelopen eeuw die gedomineerd werd door twee wereldoorlogen. Ook in het buitenland werd het kloeke boek goed ontvangen. Vijftien jaar later pakte de schrijver de draad weer op met een vervolg op het succesvolle boek. Hij reisde door een behoorlijk veranderd Europa en sprak diverse gewone burgers en deskundigen over de gebeurtenissen die plaatsvonden in de periode 1999-2019. Het resultaat is opnieuw een dik boek, getiteld Grote verwachtingen. Een bijbehorende 20-delige televisieserie wordt vanaf 22 december 2019 door de VPRO uitgezonden op NPO 2.

Geschiedenis

Natuurlijk kun je betwisten of deze nieuwe publicatie onder het discipline geschiedenis valt. De volwassen lezer zal aan alle of veel van de beschreven gebeurtenissen actieve herinneringen hebben. Een duidelijk afgebakende periode is het ook niet, want bijvoorbeeld de met het referendum van 2016 besloten uittreding van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie is nog altijd niet voltooid en verschillende van de hoofdpersonen, waaronder Donald Trump en Vladimir Poetin, zijn nog steeds aan de macht. Toch constateert Mak in het door hem beschreven tijdperk vele ontwikkelingen die een breuk vormen met het verleden. Toen hij in 1999 zijn reis maakte had niemand nog een smartphone en was niemand nog via Facebook, Twitter en andere sociale media continu verbonden met de wereld. 9/11 waren slechts nietszeggende cijfers en Brexit was een onbekend begrip. De VS zag als een grote broer nog vertrouwd toe op de veiligheid van Europa. Een zwarte Amerikaanse president kwam nog slechts in films voor. Een Amerikaans staatshoofd dat bondgenoten schoffeert en dweept met dictators, dat was evenmin ooit vertoond.

Economisch scharnierpunt

Het kan niet anders dan dat Mak in zijn boek veel aandacht geeft aan de economie. De economische crisis van 2008 tot 2011 noemt hij “een scharnierpunt in deze Europese geschiedenis”. Bestond er daarvoor nog een heilig vertrouwen in de banken en de economische orde, met de in 2007 begonnen kredietcrisis kwam daaraan een eind. Leningen werden door roekeloze bankiers zo gemakkelijk verstrekt dat de schuldenlast over heel de wereld tussen 2002 en 2011 opliep van 80 biljoen naar bijna 200 biljoen. Het alsmaar rondpompen van niet-bestaand geld moest wel een keer mis gaan. Verschillende banken vielen om, ook in Europa, sommige werden met belastinggeld gered door nationale overheden. Mak maakt een vergelijking met de economische crisis van de jaren 30. Hij citeert oud-voorzitter van de Europese Centrale Bank Jean-Claude Trichet die sprak van…

“de ergste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog, en dit had, als we niet hadden ingegrepen, zelfs heel goed de ergste crisis sinds de Eerste Wereldoorlog kunnen worden.”

Behalve de kredietcrisis werd Europa ook geplaagd door de in 2010 uitgebroken eurocrisis, veroorzaakt doordat Griekenland zijn staatsschuld niet meer kon aflossen. Voor wie het overzicht op al deze financiële problemen kwijt is, legt Mak alles nog eens glashelder uit. Hij is kritisch op de veroorzakers van de financiële malaise maar plaatst ook kanttekeningen bij de oplossingen. Zo duurde de recessie in Europa veel langer dan in Amerika. Overheden hielden de hand op de knip met als gevolg dat in veel landen de publieke sector werd uitgekleed – een ontwikkeling die toch al gaande was doordat overheden het neoliberalisme omarmden, met marktwerking en globalisering als toverwoorden. Mak haalt de Britse historicus Adam Tooze aan die de bezuinigingspolitiek tijdens de crisis “een van de grootste zelf toegebrachte rampen uit de geschiedenis” noemt.

Europese samenwerking en Brexit

Het is bekend dat Geert Mak een warm pleitbezorger is van Europese samenwerking, maar hij is teleurgesteld in de Europese Unie. Zo gruwt hij van de ondemocratische wijze waarop de leden van de Europese Commissie worden benoemd en toont hij begrip voor de Europeanen die het vertrouwen in de EU hebben verloren. Niet minder kritisch is hij echter op de Britse politici die met valse beloften en hele of halve leugens het volk hebben opgeroepen om te stemmen voor uitreding uit de EU. De huidige Britse premier Boris Johnson at voorafgaand aan het referendum van twee walletjes door twee columns te schrijven voor de Daily Telegraph, de één met de titel ‘Out’ en de ander ‘In’, waarin hij respectievelijk pleitte voor en tegen de uittreding. Als journalist had hij het in het verleden ook al niet zo nauw met de feiten genomen. “Laat feiten nooit een goed verhaal in de weg staan”, zo citeert Mak hem. Zelf noemt de schrijver de Brexit…

“…een politiek bedrijfsongeval met catastrofale gevolgen”.

Terrorisme en vluchtelingencrisis

Behalve economische en politieke ontwikkelingen ontkomt Mak er ook niet aan om de donkere kanten van deze afgelopen twintig jaar te beschrijven. Behalve het islamitische terrorisme, dat in vele Europese steden onschuldige slachtoffers eiste, behandelt hij ook de vluchtelingencrisis. Tienduizenden vluchtelingen verdronken in de Middellandse zee terwijl ze in wankele bootjes onderweg waren naar Europa. In het boek worden de kille statistieken menselijk gemaakt door het opsommen van verschillende slachtoffers en hun verhaal. Ook zet de schrijver de in 2015 door de Duitse premier Angela Merkel uitgeroepen kreet “Wir schaffen das!” in het juiste perspectief. Het was volgens hem niet de opmaat tot de “Duitse welkomstcultuur, maar een bezweringsformule die de paniek moest verhullen”. Om hun duistere verleden eindelijk achter zich te laten, ontstond er onder brede lagen van de Duitse bevolking al voor Merkels toespraak een grote bereidheid om vluchtelingen te helpen. Men hield er geen rekening mee dat hiervan niet alleen echte vluchtelingen, maar ook kansarme immigranten uit veilige landen zouden profiteren. Politiek correcte media en politici wisten zich geen raad met het bericht dat tientallen asielzoekers uit Noord-Afrika zich tijdens oudejaarsavond 2015 in Keulen hadden misdragen door vrouwen aan te randen en te beroven.

Populisten

Ook als staat Geert Mak bekend als progressief, toch stipt hij verschillende negatieve kanten van het Europese vluchtelingenbeleid aan. Zo ervoer hij zelf tijdens een bezoek aan het Griekse eiland Samos dat van alle Afrikaanse migranten die hier een vluchtelingenpas hopen te krijgen op grond van medische problemen slechts 7% echt ziek is. Hij hekelt echter ook het gebrek aan solidariteit van de Oost-Europese EU-landen die op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis weigerden vluchtelingen op te nemen, maar die sinds de bevrijding van het communisme wel enorm profiteerden van de Europese subsidiepot. De vluchtelingencrisis bracht wind in de zeilen van populistische politici, zoals Viktor Orbán in Hongarije, die zijn kiezers waarschuwde voor een islamitische invasie en hekken liet bouwen om vluchtelingen tegen te houden. De angst voor “vreemdelingen” kreeg in Oost-Europa soms wel heel onaangename trekjes, bijvoorbeeld in de vorm een heroplevend antisemitisme. Zo wordt de Poolse journaliste Anna Bikont aangehaald, die van 2000 tot 2004 onderzoek deed naar hoe in de stad Jedwabne de Joodse populatie in 1941 werd uitgeroeid door Poolse medeburgers. Ze werd tijdens haar onderzoek naar eigen zeggen “overspoeld” door een “zee van antisemitisme”. In de nationalistische Poolse geschiedschrijving waren de Polen slachtoffers, geen daders.

“Psychiatrisch probleem”

Verder speelt in het boek de veranderde wereldpolitiek een belangrijke rol. Met Poetins annexatie van de Krim en de Russische inmenging in de in 2014 begonnen Oekraïense oorlog, waarin al 10.000 dodelijke slachtoffers vielen, leek een nieuwe Koude Oorlog begonnen. Mak beschrijft hoe Amerika onder Donald Trump – die hij een “psychiatrisch probleem” noemt – zich echter vervreemde van Europa, maar wel toenadering zocht tot de Russische president Poetin, bepaald geen vertegenwoordiger van westerse, democratische waarden. Tijdens een gesprek met zijn labiele Amerikaanse ambtsgenoot in 2018 kon de altijd koele Russische president zijn lach nauwelijks inhouden. “Nooit eerder heeft een president zichzelf op zo’n verachtelijke wijze voor een tiran vernederd”, aldus de Republikeinse senator John McCain. Mak zelf concludeert:

“Het platte ‘America First’ van de nieuwe Amerikaanse president betekende het einde van ‘de eeuw van Amerika’ – de periode van Amerika’s interventie in de Eerste Wereldoorlog in 1917 tot Trumps breuk met Europa in 2017.”

Perspectief

Mak vult zijn eigen, duidelijk uitgelegde verhaal aan met de verhalen van anderen, waaronder een in Denemarken wonende Iraanse vluchteling en een balansbeheerder van de voormalige Belgisch-Nederlandse bank Fortis. Gecombineerd met zijn eigen ervaringen en bevindingen ontstaat een afwisselend geheel, dat de afgelopen twintig jaar vanuit verschillende interessante invalshoeken benadert. Hoe kort geleden de meeste gebeurtenissen ook plaatsvonden, het boek verbindt gebeurtenissen met elkaar en legt oorzaken en gevolgen uit en plaatst deze in breder perspectief.

Hoewel Mak over het algemeen een objectief waarnemer is, trekt hij soms conclusies die over tien jaar of later misschien onjuist blijken te zijn. Zo is Trump weliswaar voor de EU geen betrouwbare bondgenoot, maar ook deze, volgens Mak “meest roekeloze president”, verdwijnt weer van het toneel en kan opgevolgd worden door iemand die de trans-Atlantische betrekkingen weer volledig herstelt, waardoor het tijdperk Trump niet meer dan een kortstondige breuk met het verleden was. Ook door de Brexit “het Versailles van de 21e eeuw” te noemen – “een bron van rancune, wraakzucht en kwade sentimenten” – doet Mak een toekomstvoorspelling die impliceert dat ons nog veel verschrikkelijks te wachten staat. Het na de Eerste Wereldoorlog voor Duitslands vernederende Verdrag van Versailles vormde immers de voedingsbodem voor de Tweede Wereldoorlog.

Uitdagende opgave

Al in het begin van boek geeft Mak de beperkingen van zijn onderzoek aan. Hij citeert een oude verzetsman uit de Tweede Wereldoorlog, die ooit aan hem schreef:

“Jullie kunnen gemakkelijk praten, vanuit het licht van nu. Maar wat moesten wij, in de jaren dertig? Wij liepen in het donker met een kaarsje te zoeken, tastend en struikelend, in een totaal vreemd huis.”

Nu dwaalt de schrijver naar eigen zeggen zelf rond met een kaarsje. Hij zou willen meekijken over de rug van de geschiedenisstudent die in 2069 een scriptie schrijft over het begin van de eenentwintigste eeuw. “Mijn jeugdige historicus”, aldus Mak, “heeft met zijn afstand in de tijd, een goed overzicht. Ik niet. Hij maakt me jaloers.” Een geschiedenis beschrijven die nog geen einde kent, is een uitdagende opgave, maar Geert Mak heeft een uitstekende poging gedaan om licht te werpen op een tijdperk dat zich nog in allerlei richtingen – positieve en negatieve – kan ontwikkelen. “Grote verwachtingen” is daarmee een waardig vervolg op “In Europa”.

Boek: Grote verwachtingen. In Europa – 1999-2019
Fragment uit het boek: Het Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdansk