Onlangs stierf op Tweede Kerstdag in een buitenwijk van Moskou een Rotterdammer op de gezegende leeftijd van 98 jaar. George Blake (1922-2020) was niet zomaar een pensionado die uit plezier van zijn oude dag genoot in de frisse Russische hoofdstad. Hij is ontegenzeggelijk de meest beruchte spion van Nederlandse bodem. Maar ook iemand die een bijzonder avontuurlijk leven heeft gehad. Simon Kuper schreef een boek over deze ‘vrolijke verrader’.
In 1918 wordt de Britse militair Albert Behar, een a-religieuze Sefardische Jood met een Brits paspoort, na afloop van de Eerste Wereldoorlog naar Rotterdam gestuurd. In de neutrale havenstad komt hij de repatriëring ondersteunen van Britse krijgsgevangen die vanuit Duitsland terug naar huis keren. Daar leert hij, zoals dat soms gaat, een leuk meisje kennen en besluit te blijven. Op 11 november 1922 wordt George geboren. De jongen krijgt van zijn vader de Britse nationaliteit, maar groeit op in de Rotterdamse volkswijk Spangen. Ook brengt hij een paar van zijn tienerjaren door bij het gezin van zijn vaders zus in Caïro, de rijke Egyptisch-Joodse bankiersfamilie Curiel.
Vrij Nederland
Als de Tweede Wereldoorlog ook voor Nederland uitbreekt, logeert George Behar bij zijn grootmoeder in Rotterdam. Ze overleven het verwoestende Duitse bombardement op de stad, maar als hij naar zijn inmiddels in Scheveningen woonachtige moeder toe gaat (zijn vader is dan al overleden), blijkt zij met zijn twee zussen een schip naar Engeland te hebben genomen. De jongeman en zijn oma trekken in bij een oom in het Gelderse Warnsveld. Daar raakt de diepgelovige calvinistische George via een dominee betrokken bij de protestants-christelijke verzetsgroep Vrij Nederland.
“Het avontuurlijke, dat sprak me erg aan.”
De verzetsgroep legt zich vooral toe op het schrijven en verspreiden van een gelijknamige verzetskrant, tegenwoordig nog steeds een tijdschrift. George werkt als koerier en leert zich voor het eerst anders voor te doen dan hij is, om clandistien en in het geheim te werken. Maar hij wil meer: hij wil actie. En hij mist zijn moeder. Daarom vertrekt hij via de landroute naar Engeland. De tocht via Antwerpen door Frankrijk naar neutraal Spanje verloopt zonder grote moeilijkheden. Een keer in Engeland meldt hij zich bij de Britse marine. Zijn moeder heeft daar de familienaam Behar veranderd in het meer Engelse Blake. En met zijn nieuwe naam begint ook een nieuwe fase.
Een nieuwe naam
Tot zover heeft George Blake al het nodige meegemaakt. Zijn jeugd heeft van hem een ontwikkelde kosmopoliet gemaakt, die naast Nederlands ook Engels, Frans, Duits en een beetje Arabisch spreekt. Een ideale rekruut voor de Secret Intelligence Service. De Britse geheime dienst voor het buitenland die beter bekend staat als MI6, kan hem goed gebruiken als medewerker van P8, de afdeling die zich bezighoudt met het trainen en droppen van geheim agenten in bezet Nederland.
Na de oorlog blijft Blake werken voor de SIS die zijn verzetsverleden erg waardeert. Maar er is wel iets veranderd. De verslagen nazi’s en hun Derde Rijk zijn niet meer de vijand, maar het communisme en voormalig bondgenoot de Sovjet-Unie. En Blake ziet in het marxisme geen uitgesproken kwaadaardige ideologie: het heeft immers net als christendom het beste met de mens voor. En terwijl de geheime dienst hem schoolt in de marxistische theorie en de Russische taal en cultuur, raakt hij onbedoeld steeds meer van beide gecharmeerd.
Noord-Korea
Als de Korea-oorlog uitbreekt zit Blake op het SIS-kantoor in Seoul. Door omstandigheden komen hij en zijn collega’s in Noord-Koreaanse handen. Het begin van de zwaarste tijd uit zijn leven. Na een dodenmars te hebben overleefd, komt hij in een krijgsgevangenkamp terecht. Het enige leesvoer is een Russische vertaling van Das Kapital en een ander communistisch werk. Blake is inmiddels geen gelovig christen meer en dat laat een leegte voor een alternatief ideaal: het marxisme. In zijn twee jaar durende krijgsgevangenschap besluit Blake zich in te gaan zetten voor het communisme. Vanuit zijn gevangenis legt hij contact met de Sovjets en wordt hij een dubbelagent.
“Het was een tijd van gewelddadige conflicten en ik zat er middenin.”
Cambridge Five
George Blake was bepaald niet de enige KGB-mol in de Britse inlichtingendienst. De SIS was een elitaire club van veelal in Cambridge opgeleide leden van de hogere klasse. Maar universiteiten zijn broeinesten van politiek radicalisme en in de jaren 30 was marxisme in de mode onder jonge bourgeoisstudenten met een hekel aan hun eigen bourgeoisachtergrond. Voor de recruiters van de SIS gold vooral afkomst als het belangrijkste selectiecriterium en zo kwamen er verschillende mollen de organisatie binnen. Ze staan nu bekend als de ‘Cambridge Five’. De meest succesvolle van hen was Kim Philby.
Opmerkelijk is het verschil in behandeling dat Blake en Philby krijgen als hun verraad uitkomt. Waar de laatste alle kans krijgt om te vluchten naar de Sovjet-Unie, krijgt Blake de in die tijd in Engeland zeer forse gevangenisstraf van 42 jaar, mede omdat hij trots heeft bekend. Die straf heeft hij niet uitgezeten, omdat hij in 1966 ontsnapt uit de Londense Wormwoord Scrubs gevangenis en naar Oost-Berlijn ontkomt. Daar begint de derde fase van zijn leven onder een derde nieuwe naam: Gyorgi Bechter. Wie daar en over andere zaken meer wil weten, moet het boek De vrolijke verrader lezen, van de in Nederland opgegroeide, in Parijs woonachtige Britse auteur Simon Kuper.
De vrolijke verrader
In zijn boek beschrijft Kuper het leven van Blake niet alleen aan de hand van eerder geopenbaarde bronnen en interviews (waaronder dat van Hans Olink voor OVT uit 1999), maar ook aan de hand van een interview dat hij zelf met hem had in 2012. Er zijn meer boeken over Blake geschreven, maar altijd vanuit de Britse invalshoek van landverrader. Als kosmopoliet benadert Kuper hem als kosmopoliet en dat levert andere inzichten op over zijn motieven.
Blake zag zichzelf vooral als een soldaat in een oorlog: de Koude Oorlog. Spijt van de doden die hij op zijn geweten heeft, heeft hij niet. Ze wisten waaraan ze begonnen toen ze gingen deelnemen aan de oorlog. Aan de andere kant schetst Kuper Blake ook als iemand die volhard in naïviteit over het lot van zijn slachtoffers in de totalitaire communistische politiestaten DDR en Sovjet-Unie.
“De mensen die verraden werden waren geen onschuldigen. Ze waren niet beter of slechter dan ik.”
De vrolijke verrader (190 pagina’s + noten, bronnenlijst en register) is verschenen bij uitgeverij Nieuw Amsterdam. Derk Sauer, medeoprichter van de uitgeverij, schreef een voorwoord. Dat is niet zonder reden, want Sauer woonde lange tijd in Moskou en was bevriend met Blake alias Gyorgi Bechter. Wie De vrolijke verrader leest, weet genoeg over een van de grootste KGB-dubbelspionnen ooit.
