Geschiedenis van de Gouden Koets

Op 6 september 1898 schonken de inwoners van Amsterdam de Gouden Koets aan koningin Wilhelmina. Dit naar aanleiding van haar inhuldiging. De koningin wilde deze dag echter geen geschenken ontvangen, waardoor het rijtuig pas een dag later officieel door de nieuwe koningin in ontvangst werd genomen. Een beknopte geschiedenis van de Gouden Koets.

De Gouden Koets is vooral bekend omdat hij jarenlang is gebruikt op Prinsjesdag. De Nederlandse koning en koningin worden normaal gesproken in de koets naar de Ridderzaal gebracht om daar de Troonrede voor te lezen. Vanwege een grootscheepse restauratie van het gouden rijtuig, wordt sinds 2016 de Glazen Koets gebruikt.

Gebroeders Spijker

De Gouden Koets is een zogenaamde berline (stadskoets) op acht veren. Deze naam verwijst naar de stad Berlijn, waar in 1662 de eerste berline werd ontworpen. Het gouden rijtuig is ontworpen door de Nederlandse broers Spijker, die later ook naam maakten als de bouwers van de eerste Nederlandse auto. De koets is gemaakt van met bladgoud belegd djatihout. Voor de talloze versieringen werden houtwerkers, schilders, glasblazers, leerlooiers en smeden ingehuurd.

De bouwers stonden voor verschillende uitdagingen. Uiteraard moest het rijtuig zo gemaakt worden dat de koningin goed te zien was als ze een rit maakte. Daarnaast was het belangrijk dat de koningin rechtop kon staan in de koets. Dit verklaart de gebogen vorm van de versierde kroonlijst in het midden van het rijtuig. Het rijtuig kreeg een traditionele uitstraling, maar werd wel voorzien van enkele moderne snufjes. Zo heeft de koets bijvoorbeeld massief rubberen wielbanden én elektrische verlichting.

Aangezien de berline voortgetrokken wordt door acht paarden is de bok van de koets vrij hoog. De koetsier moet tijdens het rijden immers het gehele span kunnen overzien. Op het voorste paard zit altijd een postiljon, een bereden koetsier.

De broers Spijker wilden zoveel mogelijk materialen gebruiken uit het toenmalige Koninkrijk der Nederlanden. Daarom werd bijvoorbeeld teakhout uit Java gebruikt, vlas uit Zeeland, leer uit Brabant en ivoor uit Sumatra. De binnenbekleding van de koets is volledig met de hand geborduurd. Er zijn onder meer cherubijntjes en beelden van oranjebloesem op te vinden.

Aan de bovenkant van de koets zijn de wapens van de toenmalige elf provincies en het wapen van de stad Amsterdam te vinden. De wapens zijn niet allemaal even groot. Het wapen van Noord-Holland is net een slagje groter, net als het stadswapen van Amsterdam. De Gouden Koets moest uitgroeien tot nationaal symbool, maar natuurlijk moest wel duidelijk blijven dat het rijtuig ooit geschonken werd door Amsterdam…

Symboliek

De koets staat bol van de symboliek. De goudkleurige wielen van het rijtuig stellen bijvoorbeeld gouden zonnen voor, als symbool voor een mild koningschap. Op de website van het koninklijk huis is hierover te lezen:

“De spaken “schieten” als stralen naar de velgen, die het firmament voorstellen. In dit firmament zijn de tekens van de dierenriem te zien. De scharnieren en deursloten van de koets zijn versierd met motieven van de hond en de uil, symbolen voor trouw en waakzaamheid. Op de treden zijn waterlelies geschilderd, een symbool van voorzichtigheid. De zwemvogels die de bok schragen, stellen de snelheid voor.”

De beeldengroep op het dak stelt de welvaart voort. Op een kussen zijn hier de kroon, de scepter en het rijkszwaard te zien.

“De handel wordt gesymboliseerd door een staf en een leeuw. De arbeid – met hamer – draagt een salamander als symbool van het vuur. De landbouw wordt verbeeld door een korenschoof en een sikkel, de veeteelt door een schaap. De symbolen van de scheepvaart zijn de sextant en de dolfijn.”

Geschilderde panelen

De Gouden Koets heeft verschillende paneelschilderingen in olieverf, van de hand van Nicolaas van der Waay, een toenmalige hoogleraar aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten. Op de voorzijde, die symbool staat voor de toekomst, is rechts een voorstelling te vinden getiteld “het onderwijs aan het volk” en links “het recht, dat diegenen uit het volk beschermt, die hulp behoeven: een gekwetste arbeider, een blinde grijsaard, een weduwe en wezen”.

Aan de rechterzijde van de koets is het paneel genaamd “hulde van Nederland” te vinden en op de linkerzijde de “hulde der koloniën”. Over laatstgenoemde paneel was de afgelopen jaren veel te doen. Op deze afbeelding zijn enkele halfnaakte zwarte mannen en vrouwen te zien die hun rijkdommen aanbieden aan het koningshuis. In 2011 pleitten Kamerleden van de Socialistische Partij en GroenLinks ervoor dit paneel te verwijderen. In een krantenartikel schreven de Kamerleden Harry van Bommel en Mariko Peters:

“In de koloniale tijd en de nadagen van de slavernij leek een dergelijke afbeelding heel gewoon. Nu herinnert het ons aan een gruwelijke periode in de Nederlandse geschiedenis.”

In de jaren hierna bleef het paneel onderwerp van discussie en waren er rond Prinsjesdag zelfs demonstraties. Door de restauratie van de Gouden Koets verdween het rijtuig letterlijk uit beeld. De vraag is of de koets ooit nog terugkeert op Prinsjesdag.

Route op Prinsjesdag

De traditionele rit met de Gouden Koets begint op Prinsjesdag altijd vanaf Paleis Noordeinde. Vroeger reed men vanaf het paleis via de Stadhuispoort tussen Buiten- en Binnenhof naar de Ridderzaal. In 1925 werd het plaveisel bij de poort echter vernieuwd waardoor de doorgang voor de koets te laag is geworden. Sindsdien rijdt de Gouden Koets via de Middenpoort en de Grenadierspoort bij het Mauritshuis het Binnenhof op.

Bijzondere ritten

Drie jaar na de inhuldiging van de koningin werd de Gouden Koets pas voor het eerst gebruikt, op de huwelijksdag van koningin Wilhelmina en prins Hendrik. En op 15 september 1903 was de koets voor het eerst te zien op Prinsjesdag. Voor die tijd werd op de derde dinsdag van september de Glazen Koets gebruikt.

De Gouden Koets is vrijwel alleen op Prinsjesdag te zien (als hij niet gerestaureerd wordt tenminste). Alleen bij zeer bijzondere andere gebeurtenis wordt het rijtuig ook ingezet, zoals in 1909 bij de doop van prinses Juliana. Daarna was de koets ook nog te zien bij het huwelijk van prinses Juliana en prins Bernhard in 1937, de doop van prinses Beatrix in 1938, het huwelijk van prinses Beatrix en prins Claus in 1966 en bij het huwelijk van prins Willem-Alexander en Máxima Zorreguieta in 2002.

1963

In 1963 arriveerde de Gouden Koets met wat meer passagiers dan gebruikelijk op het Binnenhof. Tijdens de rijtoer was één van de paarden van de zogenaamde Crème Calèche met daarin de prinsessen op het Lange Voorhout op hol geslagen. Het rijtuig kwam tegen een boom tot stilstand. Geen van de prinsessen raakte gewond, maar de tocht kon niet voortgezet worden. De prinsessen stapten daarom bij hun ouders in de Gouden Koets.

2001

In 2001 werd een sobere Prinsjesdag gehouden vanwege de aanslagen in New York, enkele dagen daarvoor. Bij het passeren van de Amerikaanse ambassade hield de Gouden Koets, bij zeer hoge uitzondering, enkele momenten halt, als stille groet aan de Amerikanen.

2010

In 2010 ontstond enige tumult doordat een 29-jarige toeschouwer een waxinelichthouder tegen een ruit van de Gouden Koets gooide. De man werd overmeesterd en overgedragen aan de politie. Aanvankelijk werd de man, die aan een waanstoornis zou leiden, veroordeeld tot een gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis. Hij zou daar minimaal één jaar moeten blijven. In hoger beroep werd de ontoerekeningsvatbaarheid van de man verworpen. Opname in een ziekenhuis was daarmee van de baan, maar de man werd nog wel veroordeeld tot vijf maanden gevangenisstraf.

Op dit moment wordt de Gouden Koets gerestaureerd. De restauratie gaat tussen de drie en vier jaar duren. Uitgangspunt bij de restauratie is volgens de Rijksvoorlichtingsdienst dat de koets voor de komende decennia weer geschikt moet zijn om te kunnen worden ingezet bij Prinsjesdag. Het onderhoud richt zich op vier onderdelen van de koets; het onderstel, de kast, de stoffering en de bok. Het gaat onder andere om intensieve restauratiewerkzaamheden aan het houtsnijwerk en de wielen. Daarnaast worden de draagriemen aan de kast en de koorden en de kwasten op de bok vervangen en worden de textiele materialen onder handen genomen.

September 2020 werd bekendgemaakt dat het rijtuig na voltooiing van de restauratie in bruikleen wordt gegeven aan het Amsterdam Museum.

De Gouden Koets van dichtbij

Bronnen ▼