Eén van de meest opzienbarende kunstvervalsingen uit de geschiedenis is het schilderij de Emmaüsgangers dat in 1937 op de markt kwam als het mooiste doek dat Vermeer ooit geschilderd had. Het was kort voor de Tweede Wereldoorlog. Na veel moeite en in scherpe concurrentie met het Rijksmuseum kwam het schilderij in het bezit van Museum Boijmans in Rotterdam. De aankoopprijs was een half miljoen gulden, een tegenwaarde van enkele tientallen miljoenen Euro’s in onze tijd.
In 1945 – kort na de oorlog – werd bekend dat deze Emmaüsgangers een vervalsing was, gemaakt door de betrekkelijk onbekende kunstschilder Han van Meegeren. De schok in de museumwereld was groot, er heerste verslagenheid en ongeloof. Dr. Hannema (inmiddels geen directeur van Boijmans meer) bleef zelfs zijn leven lang geloven dat de Emmaüsgangers een echte, authentieke Vermeer was.
Interessant zijn de reacties in de tijd dat het schilderij nog als echt te boek stond. In volgorde zijn dat de reacties van Van Meegeren zelf (1), zijn vrienden de Quartero’s (2), zijn zoon Jacques (3), de directie van Boijmans (4) en die van de kunstwereld in het algemeen.
1 – Han van Meegeren
In 1938 werd het veertigjarige ambtsjubileum van Koningin Wilhelmina luister bijgezet met een tentoonstelling in Museum Boijmans, genaamd “Meesterwerken uit Vier Eeuwen”, met als hoogtepunt de pas ontdekte Emmaüsgangers van de beroemde Johannes Vermeer.
Van Meegeren heeft later verteld dat hij de tentoonstelling heeft bezocht als één der vele bewonderaars van Vermeer. Hij werd aangenaam getroffen door de bijna sacrale sfeer die om zijn schilderij hing, en door de vele posters in de stad die met een detail uit zijn Emmaüsgangers aandacht voor de tentoonstelling vroegen.
In de zaal waar het schilderij hing, boog hij zich te ver naar voren om te zien hoe goed een beschadiging (die hij opzettelijk in het doek achtergelaten had) gerestaureerd was. Hij werd door een suppoost tot de orde geroepen, hij moest immers afstand bewaren…
“Iedereen denk ook maar verstand van kunst te hebben,” mopperde de man. Hij wist niet welke onsterfelijke woorden hij gesproken had. En dat tegen de enige onder zijn publiek die niet ‘íedereen’ was. Het incident vervulde Van Meegeren met grote trots: een levensgrote suppoost verdedigde zijn werk tegen het opdringerige publiek. En tegen hemzelf!
2 – Vrienden van Han van Meegeren
Op een andere dag bezocht Van Meegeren de tentoonstelling met goede vrienden: de familie Quartero en hun achtjarige dochtertje. Vader Quartero uitte zijn bewondering voor het schilderij:
“Verrekte knap. Waarom kan men zoiets tegenwoordig niet meer maken?”
Waarop moeder Quartero zei:
“Er is er maar één die dat kan… dat is oom Han.”
Ze wist niet dat ‘oom Han’ het schilderij inderdaad gemaakt had. Maar ze sloeg de spijker op de kop. Met het gevleugelde woord: er is er maar één die dat kan…
3 – Zoon Jacques van Meegeren
Jacques van Meegeren die in Parijs woonde, kreeg van zijn vader te horen dat hij – als hij in de buurt van Rotterdam kwam – eens de nieuwe aanwinst in Museum Boijmans moest gaan bekijken, de beroemde Emmaüsgangers van Johannes Vermeer. Jacques deed dat en toen zijn vader vroeg welke indrukken hij van dat schilderij had opgedaan, antwoordde hij:
“Het is een Meesterwerk van deze eeuw, en beslist niet van Vermeer!”
“Aan wie schrijf je het dan toe?”
“Aan jou, pa,” zei Jacques, “ik zie het aan de lange en grote vorm van de hoofden. De oogleden zijn jouw wijze van schilderen”
Hoe raak was Jacques hier, Van Meegeren’s eigen werk wemelde immers van zulke lange hoofden met zware en geloken oogleden.
Jacques ging verder met zijn antwoord:
“Het zijn jouw en mijn handen die je vroeger zo vaak als model dienden! Het wijnglas en kruikje zijn ook jouw eigendom!”
Han van Meegeren klemde zijn lippen op elkaar en zei niets meer. Tussen vader en zoon werd er niet meer over gesproken. Tot 1945, toen alles uitkwam.
4 – De directie van Boijmans
In 1942 gaf Han van Meegeren een groot boek uit met veel tekeningen van zijn hand. Daarin stonden meerdere koppen die sprekend leken op de hoofden van de Emmaüsgangers. Van Meegeren had de brutaliteit een exemplaar van dit boek naar de directie van Museum Boijmans te sturen. Op de titelpagina had hij een vleiende opdracht aan Dr. Hannema geschreven…
Hannema bekeek het boek tezamen met zijn assistent (en latere opvolger) Ebbinge Wubbe. Ze keken elkaar verwonderd aan en zeiden:
“Moet je eens kijken, wat een brutale vent! Die heeft overal onze Emmaüsgangers gekopieerd. Overal diezelfde ogen en dezelfde uitgestreken tronies…”
Een pikante uitspraak. Geen moment kwam ’t in hun hoofd op dat het ook weleens andersom had kunnen zijn.
De kunstwereld was in 1937 heilig overtuigd van de schoonheid en authenticiteit van de Emmaüsgangers. Een gezaghebbend boek uit die tijd (van Dr. de Vries van het Rijksmuseum) beschreef maar liefst vier valse Vermeers waarvan we nu weten dat ze vervalsingen waren: de Emmaüsgangers van Van Meegeren, en drie andere die thans aan Van Meegeren toegeschreven worden: Dame met Blauwe Hoed, Lachend Meisje en een Kantwerkster (respectievelijk verloren gegaan en thans in de National Gallery te Washington).
Na de ontmaskering in 1945 wemelde het dan ook van de kenners die verklaarden “dat ze het altijd al gezegd hadden.” Jammergenoeg had geen van allen dat op schrift gesteld. De kunstwereld was tot op de bodem geschokt en zou die schok niet gemakkelijk te boven komen.
~ Frederik H. Kreuger
www.meegeren.net
- Boek: Han van Meegeren, meestervervalser – F.H. Kreuger
- De arrestatie van een meestervervalser – F.H. Kreuger
- Boek: De Vervalser – E. Dolnick
ad 1) Onuitgegeven biografie van Jacques van Meegeren – een exemplaar berust bij de rKD, Rijksdienst Kunst Documentatie in Den Haag – pag. 8
Wallagh, De echte van Meegeren, Amsterdam 1947 – pag. 78
Lord Kilbracken, Van Meegeren, Masterforger, New York 1967 – pag. 71,72
ad 2) krantenartikel uit een plakboek van Guusje, zuster van Van Meegeren
ad 3) onuitgegeven biografie van Jacques – pag. 9
ad 4) Kreuger, Arrestatie van een Meestervervalser, Diemen 2006 – pag. 23
en verder Dr. A. B. de Vries, Jan Vermeer van Delft, Amsterdam 1939.
