Hannie Schaft als verzetsicoon voor jonge generaties

Eindelijk hadden ze dat “rothaarige Mädel” te pakken. Dat is wat medewerkers van de Duitse Sicherheitsdienst dachten toen ze Hannie Schaft op 21 maart 1945 in Haarlem werd opgepakt bij een wegblokkade. Duitse militairen troffen verzetskranten aan in haar fietstassen en in haar handtas een pistool. Het was het begin van haar ondergang; op 17 april 1945 werd de verzetsvrouw geëxecuteerd in de duinen bij Overveen. Ze is de enige vrouw in Nederland die gedurende de Duitse bezetting dit lot onderging.

In verzet - Sunny J. Jansen — In verzet – Sunny J. Jansen

Over Hannie Schaft verscheen in 1976 een biografie van journalist Ton Kors. Voor zijn overlijden in 1993 schreef hij voor het Haarlems Dagblad en Nieuwe Revu. Zijn boek was jarenlang enkel nog tweedehands verkrijgbaar. Just Publishers bracht daarom in 2015 een herdruk uit in de reeks “ooggetuigen 40-45”. De heruitgave is voorzien van een voorwoord van historica en journaliste Sunny Jansen, die het kinderboek “In verzet” over Hannie Schaft schreef. Ze was verbaasd dat de naam Hannie Schaft nauwelijks herkenning opriep bij de pabo-studenten aan wie ze eens een gastcollege gaf. Dat een icoon zoals zij vergeten zou worden trof haar. Volgens Jansen kan Hannie Schaft jonge mensen leren dat je altijd een keus hebt en verschil kunt maken.

“Een icoon dat duidelijk maakt dat vrijheid niet vanzelfsprekend is, maar bewaakt moet worden.”

De afstand tussen Hannie Schaft en de jongeren van nu lijkt onmetelijk groot. Ze werd door de Duitsers als terroriste beschouwd en dat is een term die tegenwoordig heel andere associaties oproept dan die van een heldin. Dan was ze ook nog eens actief binnen het communistische verzet, een politieke stroming die evenmin aansluit bij hoe we jonge mensen willen helpen in hun ontwikkeling tot vrijheidslievende democraten. Maar Ton Kors portretteert de verzetsvrouw een stuk genuanceerder. Ze was gedurende haar jeugd een schuchter meisje dat door haar ouders in Haarlem erg beschermd werd opgevoed, nadat hun eerste dochter gestorven was. Gedurende haar studietijd in Amsterdam ontwikkelde Hannie haar sociale inborst en afkeer van onrecht. Toen tijdens de Duitse bezetting Joodse medestudenten uitgesloten werden, besloot ze in verzet te komen. Ze gaf haar Joodse vriendinnen Philine Polak en Sonja Frenk onderdak in haar ouderlijk huis, verspreidde illegale kranten, vervulde koeriersdiensten en nam uiteindelijk ook deel aan het liquideren van “foute” Nederlanders.

Nadat haar vriend en verzetskameraad Jan Bonekamp omkwam bij een aanslag op een met de Duitsers collaborerende politiecommandant, werd Hannie Schaft alleen maar een fellere strijder tegen de nazi’s. Het zijn echter niet de liquidaties en haar andere verzetsdaden waaruit jongeren inspiratie kunnen putten, maar Hannie’s afkeer van onrecht en haar keuze om hiertegen in opstand te komen. Een nietsontziende terrorist, zoals de Duitsers haar zagen, was ze zeker niet. Ook tijdens haar verzetstijd stelde ze morele grenzen. Zo waren zij en haar vriendin Truus Oversteegen niet bereid de kinderen van Arthur Seyss-Inquart te ontvoeren toen hen dit opgedragen werd. “Het was hetzelfde als we een bom hadden moeten plaatsen in een Duits warenhuis,” zo verklaarde Truus hierover, “waarbij onschuldige mannetjes en vrouwtjes gevaar liepen. Ook dat zouden we geweigerd hebben.” Wat in het boek evenmin onvermeld blijft is dat Hannie Schaft ook deelnam aan geweldloos verzet, zoals het overbrengen van Joodse kinderen naar onderduikadressen.

Eerlijk beeld

Hannie Schaft. Het levensverhaal van een vrouw in verzet tegen de nazi’s

Het boek van Ton Kors geeft een eerlijk beeld van de verzetsvrouw, gebaseerd op talrijke getuigenissen, waaronder die van medeverzetsleden, maar ook van de Duitser Emil Rühl. Het was deze medewerker van de Sicherheitsdienst die medeverantwoordelijk was voor de jacht op Hannie Schaft. Terloops brengt de schrijver ook nog de Velser-affaire ter sprake, waarbij zijn hoofdpersoon indirect betrokken was. Ze werkte samen met het Velsense verzet, waarvan sommige leden na de oorlog ervan beschuldigd werden dat ze linkse verzetsleden hebben verraden aan de Duitsers. Hannie’s arrestatie had hier echter niets mee te maken, zo blijkt uit het boek, en was simpelweg een geval van fatale pech.

De achtergrond van Ton Kors als journalist bewijst zich in dit vlot leesbare boek, dat rijkelijk is aangevuld met fragmenten uit interviews met getuigen. Dat maakt zijn boek extra waardevol, want zo blijven de herinneringen van deze mensen bewaard voor de tijd dat er niemand meer is die de oorlog heeft meegemaakt. Door de neutrale toon van het boek is er ook ruimte voor discussie over de vraag of Hannie Schaft en haar kameraden met het plegen van aanslagen op vermeende verraders en Duitsers niet een stap te ver gingen, vanwege de massale represailles die dit bij de bezetter uitlokte. De uitgever heeft er goed aan gedaan dit goed gedocumenteerde boek te herdrukken, zodat ook jongere generaties kennis kunnen maken met deze verzetsvrouw en met het Nederlandse verzet gedurende de Duitse bezetting en alle complexe morele vraagstukken die daarmee verbonden zijn.