Het mysterie van de IJsselkogge

Het scheepswrak bij de haven van Kampen IS een kogge. Dat is het eerste tastbare resultaat van het archeologisch duikonderzoek dat deze week wordt uitgevoerd op de plaats waar vorig jaar in de rivierbodem, bij een verkenning met sonar, de contouren van een schip van 20 bij 8 meter werden waargenomen. Nu is de vraag: hoe kan het dat het schip kennelijk zo goed geconserveerd is gebleven? En vooral ook: wat zit er in het ruim?

Een scheepswrak? Dat is niet opzienbarend. Alleen al in de Zuiderzee zijn in de loop van de tijd naar schatting meer dan vijfhonderd schepen vergaan. Meestal bleef daar niets van over.

Maar in Kampen leek meer aan de hand. Op grond van de scheepsconstructie en vondsten van aardewerk zou het wrak te dateren zijn in de veertiende of vijftiende eeuw, de periode waarin Kampen als Hanzestad handel dreef met steden rond de Oostzee. Het leek erop dat het schip overnaads was gebouwd, met dekbalken die door de huid steken, een mast met razeil, eeen rechte achter- en voorsteven met een kasteel – een versterkt bouwwerk – voor of achter. Allemaal kenmerken van een kogge.

Handelsstad

Een kogge? Niets bijzonders voor Kampen toch?

“De gunstige ligging aan de drukbevaren handelsroute tussen de Zuiderzee en de Rijn maakte dat Kampen zich al snel ontwikkelde van eenvoudige nederzetting tot welvarende handelsstad die zou uitgroeien tot één van de machtigste en toonaangevende steden van Noordwest-Europa.”

Het oudste archiefstuk in het gemeentearchief van Kampen maakt dat onmiskenbaar duidelijk. Op 24 september 1251 verleende Abel, koning van Denen en Slaven en hertog van Jutland, de zogenaamde ‘Ommelandvaarders’, die onder primitieve omstandigheden rond Jutland naar de Oostzee voeren, het privilege

“…dat voor elke kogge die van Skanör naar het westen terugkeert 32 schellingen sterling wordt betaald.”

Wie textiel, linnen, zout of zijn levensmiddelen meenam, zou bovendien zijn vrijgesteld van de tol.

De kogge

De kogge werd in de dertiende eeuw ontwikkeld als opvolger van de platbodems die tot dan toe gangbaar waren. Het schip was veel zeewaardiger en kon veel meer lading vervoeren. In de late Middeleeuwen bevoeren honderden koggeschepen de Noord- en Oostzee.

Natúúrlijk waren daar ook Kamper kogges bij. Alleen is daar nooit een tastbaar bewijs van gevonden. De enige echte aanwijzing is een getekende kogge in het Digestum Vetus; een door de secretaris van Kampen geïllustreerd stadsregister uit de tweede helft van de vijftiende eeuw.

Desondanks heeft Kampen de kogge allang geannexeerd als gemeentelijk erfgoed. In 1983 werden in de voormalige Zuiderzeebodem, in Flevoland tegenover Nijkerk, restanten opgegraven van een kogge die blijkens de jaarringen in de balken kort voor 1336 werd gebouwd. Kampen besloot het schip op een werf na te laten bouwen, met gebruik van oud hout, in een leer/werkproject voor jongens. Sinds 1997 vaart die ‘Kamper kogge’ rond, als het visitekaartje van de Hanzestad.

Het zilte nat

Na één dag wetenschappelijk duiken trok Wouter Waldus, projectleider en onderwaterarcheoloog ADC Maritiem, dinsdag de overtuigende conclusie: “Het IS een koggeschip!” En hij doopte het schip de ‘IJsselkogge’.

Het wrak heeft dekbalken die door de huid heensteken. Het is overnaads gebouwd. Het heeft een rechte steile voorsteven. Dat zijn allemaal kenmerken van het koggeschip. Alleen achter hebben we nog geen zekerheid.

Als het lukt de IJsselkogge te conserveren is het één van slechts drie kogges die bewaard zijn gebleven. Andere werden gevonden in Bremen en Doel (België). Volgens Waldus is de vondst van een enorm belang: “Het wrak kan een enorme bijdrage leveren aan onze kennis van de Hanzetijd in Nederland.”

Mysteries

De volgende vraag is: wat is er gebeurd? Hoe het kwam dat het schip, overwoekerd door rivierzand, in de oude vaargeul van Kampen aan zijn eind kwam? Schipbreuk, storm, vloedgolf? Daar heeft Waldus nog geen spoor van verklaring voor.

Het schip ligt met de voorsteven naar de haven. Dat wijst erop dat het waarschijnlijk bijna thuis was; nog honderdvijftig meter. Maar of het is gezonken en waardoor dan, of afgedankt en daar afgezonken is, is de vraag. We hebben wel aanwijzingen dat er meer wrakken in de buurt liggen. Dat het om een scheepskerkhof gaat is niet uitgesloten.

Dat dempt dan misschien bij voorbaat de vraag wat er in het ruim zit: goud en zilver, boomstammen, graan, textiel, niets? De duikers hebben daar, op vijf meter diepte op de IJsselbodem, nog geen begin van een aanwijzing voor gevonden. Maar dat is een raadsel dat binnenkort beslist zal worden opgelost. Voor het eind van dit jaar wil het duikteam zijn bevindingen publiceren.

Ruimte voor de Rivier

Het scheepswrak werd ontdekt tijdens bodemonderzoek bij Kampen in verband met het plan om het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen: ‘Ruimte voor de Rivier’. In Kampen wordt het zomerbed van de IJssel over een lengte van zeven meter verlaagd, terwijl er ook een bypass wordt aangelegd, waarin water kan worden geloosd wanneer de waterstand extreem hoog wordt. Daardoor houdt het bewoonde gebied tussen Kampen en Zwolle droge voeten.

~ André Horlings

Animatiefilmpje over de vondst: