Het Vaticaans complot van Pius XII tegen Hitler

Eugenio Pacelli was als Pius XII paus van 1939 tot zijn dood in 1958. En daarom wordt hij vooral gezien en beoordeeld als de paus van de Tweede Wereldoorlog. Een weinig benijdenswaardige positie waarin het moeilijk is om het goed te doen. In Spionnen van de paus wil Mark Riebling aantonen dat de paus actief betrokken was bij diverse tegen Adolf Hitler gerichte complotten.

In de dynamiek tussen staten en politieke ideologieën die leidde tot de Tweede Wereldoorlog speelde de Rooms-Katholieke Kerk zijn eigen, bijzondere rol. Als een internationaal religieus instituut kon het Vaticaan nooit openlijk partij kiezen in een strijd waar aan beide zijden werd deelgenomen door miljoenen katholieken. Maar dat wil niet zeggen dat men stiekem geen voorkeur had.

Concurrent

De nazi’s waren geen liefhebbers van de Rooms-Katholieke Kerk. De nationaal-socialisten, wiens ideologie veel kenmerken van een religie had, beschouwde de kerk terecht als een concurrent om de loyaliteit van de Duitsers. En in tegenstelling tot het Lutherse protestantisme dicteerde het rooms-katholicisme geen gehoorzaamheid aan het gezag, ongeacht de aard van dat gezag: het met geweld verwijderen van een tiran mag onder bepaalde omstandigheden.

De Rooms-Katholieke Kerk had voor de hand liggende morele issues met de nazi’s, maar moest oppassen. De reden voor de zeer behoedzame houding van de paus ten opzichte van het Derde Rijk en de Holocaust, waarvan hij in een vroeg stadium op de hoogte was, was de angst voor wraakacties die een te opzichtige anti-nazi houding zou hebben uitgelokt. En daar valt best wel wat voor te zeggen.

In Spionnen van de paus gaat Mark Riebling een stap verder en probeert hij aannemelijk te maken dat paus Pius XII actief complotteerde om Hitler ten val te brengen. Riebling is een Amerikaanse anti-terreur expert en auteur. Hij doet in dit boek echter beweringen die soms wel erg veel goodwill van de lezer vragen. Want Pacelli zou eerder in zijn carrière als nuntius in Duitsland onder meer persoonlijk verantwoordelijk zijn geweest voor het einde van de Eerste Wereldoorlog! Ook voorkwam hij dat de Bierkellerputsch in 1923 een succes werd. En met deze boute beweringen is de toon voor de rest van het boek gezet.

Duits verzet

De kern van het verhaal draait echter niet rond de paus, maar de Duitse spion Josef Müller. Deze Beierse jurist werkte als dubbelagent voor zowel de militaire inlichtingendienst Abwehr als het Vaticaan. Daarbij steunt het boek vooral op Müllers eigen beweringen en door het Vaticaan uitgewerkte transcripties van pauselijke vergaderingen. Het gaat in het boek niet over acties die worden opgezet door geheim agenten van het Vaticaan zelf, maar vooral over de betrokkenheid van geestelijken en met hen verbonden mensen bij het verzet tegen Hitler. Zo claimt de auteur zowel de geweldloze liberale verzetsgroep Weisse Rose als de rechts-conservatieve, aristocratische Kreisauer Kreis voor de paus en natuurlijk admiraal Canaris, de chef van de Abwehr, en zijn medestanders als Hans Oster.

Dat Pacelli al banden onderhield met mensen als Canaris en Oster, of de prelaat Ludwig Kaas, op een moment dat zij nog helemaal niet anti-Hitler waren, lijkt de auteur te ontgaan. Ook verder is er geen sprake van kritiek. De Abwehr van Canaris heeft niet alleen Hitlers invasies van Polen, Nederland, Frankrijk en dergelijke goed voorbereid, maar heeft ook tijdens de oorlog meedogenloos op echte verzetsmensen gejaagd, denk maar aan het Englandspiel. Voor Riebling is het een uitgemaakte zaak, maar of Canaris een verzetsheld was of een meedogenloze opportunist dan wel iemand wiens incompetentie wordt verward met bewuste sabotage, daarover verschillen de meningen.

Curieus

In Spionnen van de paus gaat het vooral over de, overigens zonder uitzondering mislukte, complotten die werden gesmeed door het handjevol bekende Duitse verzetsbewegingen. Hieronder valt ook de mislukte aanslag door Claus Schenk graaf von Stauffenberg. Het boek heeft dan ook weinig nieuws te melden op dit vlak anders dan dat het alles verbindt met paus Pius XII, die als een kruisspin resideert in zijn eigen spionageweb. En passant wordt vermeld dat het Vaticaan ook de bedenker is van de E.U. en kon de paus met veel verstand van zaken praten over het bouwen van atoomwapens. Alhoewel Riebling zelf claimt atheïst te zijn, moet de argeloze lezer al snel tot de conclusie komen dat paus Pius XII een superman was.

Riebling lijkt verblind door een spannende Dan Brown-achtige verhaallijn en is te weinig kritisch. Hij overschat het belang en de invloed van het Duitse verzet. Ook het feit dat een verzetsman of -vrouw een geestelijke kent die een bisschop kent die de paus kent, maakt van de paus niet de leider van het verzet. Spionnen van de paus is een spannend, maar qua geschiedschrijving inhoudelijk twijfelachtig boek.