Atheïsme – Betekenis & voorbeelden

De term atheïsme wordt in de geschiedenis veel gebruikt. Wat is atheïsme? Wat betekent dit begrip en wat zijn de kenmerken van atheïsme? En wie zijn de bekendste atheïsten uit de geschiedenis?

Betekenis & kenmerken van atheïsme

Atheïsme is een ideologie of denkwijze die het bestaan van een godheid ontkent. Het begrip atheïsme is ontleend aan het Griekse átheos (ἄθεος), dat ‘goddeloos’ betekent: ‘a’ is ‘zonder’ en ’theos’ betekent ‘God’. Soms wordt ook wel het synoniem ‘godloochening’ gebruikt. Een atheïst is dus iemand die niet in het bestaan van een God gelooft. Het begrip atheïsme werd in de zestiende eeuw voor het eerst in Frankrijk gebruikt.

Vroege geschiedenis van het atheïsme: de Oudheid

Het atheïsme is al meer dan twee millennia oud en gaat terug tot de Oudheid. De eerste atheïsten waarnaar in de literatuur vaak verwezen wordt, waren afkomstig uit India. Rond 600 v.Chr. bestond hier, naast hindoeïsme en boeddhisme, de filosofische stroming Charvaka, die stelde dat religie niet meer was dan een uitvinding van priesters. Deze beweging in India kreeg echter niet veel aanhangers en was tegen het eind van de Middeleeuwen gemarginaliseerd.

In relatie tot het vroege atheïsme zijn enkele klassieke filosofen te noemen, namelijk de Grieken Democritus (460–380 v.Chr.), Aristippos van Cyrene (435-356 v.Chr.), Epicurus (341–270 v.Chr.) en de Romeinse filosoof Lucretius (99–55 v.Chr.). Voor zover bekend waren deze drie denkers de eerste atheïsten in Europa. Bekend is verder van Socrates dat hij in 499 v.Chr. de gifbeker moest leegdrinken omdat hij godloochenend (atheos) gedrag had vertoond.

Modern atheïsme na de Middeleeuwen

Tijdens de Renaissance (16e eeuw) kwam het humanisme op, dat het atheïsme volgens onderzoekers een stevige impuls gaf, omdat de mens meer centraal kwam te staan. Toch zijn er ook wetenschappers die deze stelling bediscussiëren, onder wie historicus Lucien Febrvre in 1942 en Paul Oskar Kristeller in diens werk The Myth of Renaissance Atheism and the French Tradition of Free Thought (1968). Volgens hen was het zestiende-eeuwse gebruik van de term atheïsme meer een negatieve term voor mensen die godsdienstig afweken en lieten de eerste moderne atheïsten pas in de zeventiende eeuw hun stem horen.

Van grote invloed op het hedendaagse atheïsme in al zijn varianten, was uiteraard de Verlichting in de achttiende eeuw, samen met de Franse Revolutie die zorgde voor de scheiding tussen kerk en staat. In deze periode kwam het accent op de ratio, het verstand, te liggen en kreeg het geloof een mindere rol. Namen als Baron d’Holbach en Denis Diderot kunnen in dit verband als voorbeelden worden gebruikt. Enkele bekende filosofen uit de negentiende en twintigste eeuw waren Ludwig Feuerbach, Karl Marx, Friedrich Nietzsche, Ferdinand Domela Nieuwenhuis, Charles Pierre Baudelaire, Enver Hoxha en Jean-Paul Sartre. En laten we voetballer Johan Cruijff niet vergeten, die ooit zei:

“Ik geloof niet in God. In Spanje slaan alle 22 spelers een kruisje voor de wedstrijd. Als het zou werken zouden alle wedstrijden in een gelijkspel eindigen.”

Vanaf 2004 kwam er binnen het atheïsme een nieuwe stroming op gang, die sterk antireligieus is en ook wel bekendstaat als New Atheism (Nieuw Atheïsme). Bekende nieuwe atheïsten zijn Richard Dawkins, Christopher Hitchens, Sam Harris en Daniel Dennett, ook wel ‘The Four Horsemen’ genoemd.

Gerelateerd: Agnosticisme – Wat gelooft een agnost?
Lees ook: Vrijmetselarij: betekenis en korte geschiedenis
…of: Monotheïsme & polytheïsme: betekenis en kenmerken
Boek: De Franse Revolutie en het christendom – Pierre Trouillez

Bronnen ▼