In dik 850 bladzijden fileert historicus en criminoloog Christophe Busch het buitengewone kwaad van de Holocaust en het terrorisme. Genuanceerd analyseert hij het raderwerk dat De duivel in elk van ons naar boven kan brengen. Het is aanbevolen lectuur in economisch, sociaal en politiek woelige tijden.
Christophe Busch gaat voor zijn gedurfde onderneming in De duivel in elk van ons niet over een nacht ijs. De voormalige directeur van de Mechelse Kazerne Dossin en huidige directeur van het Hanna Arendt Instituut voert al dertig jaar onderzoek naar collectief geweld. Hij slaagt er met zijn boek in uitgebreid en haarfijn de drijfveren van buitengewoon kwaad uit de doeken te doen. In het eerste deel schildert hij het gezicht van het kwaad. Via de algemene gruwel van Auschwitz – en de beruchte Arbeit macht frei-toegangspoort – zoomt hij in op vier individuen. Aan de hand van portretten van achtereenvolgens kampcommandant Rudolf Höss, Adolf Eichmann (“de expert”) en kampbewakers Irma Grese en Marcelle Gombeir schetst hij een akelig scherp beeld van “hoe gewone mensen in staat zijn tot buitengewoon kwaad”, zoals de ondertitel luidt.
Onrustwekkend
De vier gezichten zijn allesbehalve lukraak gekozen. Höss maakte als kampcommandant deel uit van het middenkader die de vernietigingsmachine deden draaien. Na de oorlog wist hij even aan vervolging te ontkomen, totdat hij in maart 1946 toch werd gearresteerd en na zijn terdoodveroordeling in Auschwitz werd opgeknoopt.
Eichmann behoeft weinig introductie: de “banaliteit van het kwaad” kreeg met hem – en met de verslaggeving door Hannah Arendt tijdens zijn geruchtmakende proces in 1961 – een even indrukwekkend als onrustwekkend gezicht. Onrustwekkend, want het kan zomaar opnieuw gebeuren, was Arendts conclusie. Eichmann wist aanvankelijk naar Argentinië te vluchten, maar werd door de Mossad in 1960 ontvoerd. Na zijn proces werd ook hij in 1962 als oorlogsmisdadiger geëxecuteerd.
Collectief geweld
In het tweede deel van zijn boek wordt het kwaad geanalyseerd. Nadat Busch de wortels van het kwaad uiteenzet, probeert hij op macro-, meso- en microniveau collectief geweld te begrijpen in wat hij achtereenvolgens de “architectuur”, de “organisatie” en de “uitvoering” van het geweld noemt. Opnieuw doet hij dat in eerste instantie aan de hand van wat in de jaren 1920-’30 in Duitsland gebeurde, maar hij probeert tegelijk het grotere plaatje te tekenen. Ook ander collectief geweld – denk aan ex-Joegoslavië, Rwanda of Oekraïne – volgt hetzelfde patroon.
Proces van machtsverglijding
Eerst en vooral moet de macht veroverd worden, maar daarna is zowat alles mogelijk omdat het pluralisme waarin een extreme partij aan de macht is kunnen komen, wordt afgebouwd. In de context van nazi-Duitsland: “Veel Duitsers worden geconfronteerd met de vraag of ze de held willen spelen en ingaan tegen onwettelijke praktijken van de nazi’s, of dat ze uit eigenbelang kiezen om niets te doen”, geeft Busch aan.
Het begrijpen van die machtsdynamieken is cruciaal, want het toont hoe de samenleving beland is in een proces van machtsverglijding en depluralisatie. Van een veelheid aan opties blijven er maar twee over: je doet mee, of je doet niet mee.
Toxische otherization
Naast de macht speelt ook polarisatie een belangrijke rol. Op zich is dat voor de auteur geen probleem, maar wel als die toxisch wordt en er een doorgedreven wij-zij-denken wordt geïnstalleerd. “Als dat allemaal tot in het extreme gebeurt, zowel die polarisatie als die toxische otherization, krijg je een situatie die makkelijk kan overslaan naar geweld”, stelt Busch.
In 1933 hebben we gezien hoe dat alles een ‘slippery slope’ is. De politieke en economische crisis vormde toen de perfecte voedingsbodem, waarbij de ander werd gezien als een bedreiging. En eenmaal de nazipartij aan de macht was, werden al snel de eerste concentratiekampen ingericht en gevuld met politieke tegenstanders, om ‘de contrarevolutie te vermijden’.
Handelingsmarge
Het mesoniveau noemt Busch “lange tijd het minst onderzochte niveau van daderschap”. Op dit niveau functioneert het middenmanagement. Zij laten het systeem draaien door elk een stukje van de taak op zich te nemen. “De top nam de beslissingen; al wie daaronder zat, moest niet meer doen dan uitvoeren. Het is een Automatismus ohne Schuld, een ‘automatisme zonder schuld’”, schrijft de auteur. Toch waarschuwt hij in één adem voor een te makkelijk doorschuiven van de schuld, alsof er nooit zogenaamde handelingsmarge zou geweest zijn. “Ministeries, departementen, diensthoofden, functionarissen, militairen, diplomaten, partijleden, rechters, militieleden: allemaal hadden ze handelingsmarges om zelf bepaalde keuzes te maken, of die niet te maken.”
Gewenning
De moordenaars en geweldplegers acteren op microniveau. Stuk voor stuk krijgen ze een soort “initiatie in de massamoord”. Na de eerste moord loopt het allemaal makkelijker. Door de groep tegen wie ze het geweld plegen te dehumaniseren, treedt er zelfs gewenning op. “Dit is, met andere woorden, het niveau van de motivaties en de copingmechanismen, van groepsdynamieken, van routinisering en brutalisering. Ook hier rijst weer de vraag welke handelingsmarge de dader had.”
Seismograaf
Het is allesbehalve eenvoudig het kwaad helemaal te begrijpen, beseft ook Busch. Het kwaad blijkt bijzonder complexe materie te zijn en, aldus de auteur, “om het samenspel tussen al die elementen nog beter te begrijpen, moeten we collectief geweld bekijken vanuit de bril van de complexiteitsstudies”. Alles kan invloed hebben op geweld. Het komt er volgens Busch op aan om de interactie tussen die verschillende actoren en factoren als een seismograaf in te zetten. Zo kunnen voorspellingen worden gedaan over hoe en of bepaalde gebeurtenissen kunnen uitgroeien tot collectief geweld.
Met andere woorden: wat zijn de uitkomsten van een samenleving die onder druk komt te staan door klimaatuitdagingen of door kamplogica (denk aan de vluchtelingenkampen, red.), van regimes die afglijden richting autoritarisme en van plotse schokken die gebeurtenissen zoals de bestorming van het Capitool in de VS met zich meebrengen?
Waakzaamheid
Met die laatste vraag brengt Busch de mogelijkheid tot nieuw collectief geweld akelig dichtbij. Toch is het volgens hem niet de vraag of er ooit nog collectief geweld zal opduiken. De enige vraag is wanneer dat zal gebeuren. De door de mens veroorzaakte problemen bij de klimaatverandering kunnen daartoe leiden. Zeker als dat wordt gecombineerd met pakweg een verder groeiende wereldbevolking en destabiliserende politieke factoren, staan we volgens de auteur voor zware uitdagingen. “De mens heeft het potentieel om zich deugdzaam en/of kwaadaardig te gedragen”, besluit de Busch. Het is onmogelijk om nu al te voorspellen welke kant het zal uitgaan. Maar inzicht in de complexiteit van het kwaad kan alvast tot de nodige waakzaamheid leiden.
