Iris Verhoeven
Bezoek aan Bergen-Belsen
Zondag 5 augustus 2018. Om 10:00 uur stipt arriveer ik op de parkeerplaats van het herinneringscentrum. Ik heb veel over Bergen-Belsen gelezen, maar toen ik zo voor de ingang stond, verbaasde ik me erover hoe groot het kamp was geweest. En ook dit kamp lag verscholen en afgelegen. Het enige dat je hoorde was de wind, het kraken van de bomen en een paar vogeltjes. Ik krijg er altijd de rillingen van.
Als je weg van de parkeerplaats loopt zie je een groot grijs donker gebouw. In dit gebouw vind je de geschiedenis van Bergen-Belsen. Ik voelde mij heel klein en kwetsbaar toen ik het gebouw in liep. Gelijk bij het eerste bord las je informatie die je eigenlijk niet kan bevatten.
2,5 meter hoge hekken
Bergen-Belsen was in 1941 bijna 55 hectare groot. Deze grond was omheind door 2,5 meter hoge hekken, bestaande uit grote houten palen met prikkeldraad. In april 1943 namen de SS’ers een gedeelte van het terrein, dat al vanaf 1940 door de Duitse Wehrmacht als krijgsgevangenenkamp werd gebruikt, over en vestigde er een concentratiekamp voor Joodse gevangen. Vanaf 1944 werd Bergen-Belsen ook een concentratiekamp voor gevangenen uit andere kampen die niet meer in staat waren om te werken. En vanaf augustus 1944 werden vrouwelijke gevangenen vanuit onder andere Auschwitz gedeporteerd naar Bergen-Belsen om vanuit daar als dwangarbeiders naar andere concentratiekampen gestuurd te worden.
Het kamp was één van de grotere concentratiekampen binnen Duitsland. Bergen-Belsen lag ongeveer zestig kilometer ten noordoosten van de stad Hannover. Wanneer je het gebouw van het herinneringscentrum binnenloopt begin je met korte fragmenten van mensen die in Bergen-Belsen gevangen hebben gezeten. Sommige hebben het overleefd en andere niet. De interviews zijn met een zwarte achtergrond opgenomen en aangezien het televisiescherm in grijs beton zit, komt het hard over. Indrukwekkend. De gangen in het gebouw zijn eindeloos en heel erg grijs. Hierdoor is het niet alleen donker, je krijgt ook een zwaar gevoel.
Een donkere kamer
‘Deze beelden zijn niet geschikt voor kinderen onder de 14 jaar.’ Ik trek de gordijnen open en stap midden in een donkere kamer met twee schermen. Op het linkerscherm is te lezen dat er filmmateriaal wordt vertoond van het Britse leger dat op 15 april 1945 het kamp Bergen-Belsen bevrijdde van de Duitse bezetter. Deze beelden zijn belangrijke historische documenten geworden. Er is gefilmd van 16 april tot 24 april en van dit materiaal is uiteindelijk een film van tien minuten gemaakt. Die waarschuwing die buiten voor de kamer te lezen was, is niet vreemd. Die beelden blijven namelijk nog lang op je netvlies staan.
Toen de Britten het kamp bevrijdden op 15 april 1945, lagen er nog meer dan 10.000 lichamen open en bloot op de grond. Een sergeant heeft hier beelden van gemaakt. Je ziet lijken weggedragen worden en uiteindelijk in een grote kuil gegooid worden. Ik zag er geen mensen meer in, het was een hoopje botten. Het waren zoveel dode lichamen dat er uiteindelijk bulldozers werden gebruikt om de lichamen te verzamelen in grote kuilen die wij als massagraven kennen. Ik ben weggelopen uit deze zaal, omdat ik die beelden, die je je echt niet kan voorstellen, niet meer kon aanzien.
‘Ik denk dat de moeilijkste dag van mijn leven was toen ik hersteld was en ging beseffen dat ik de enige in de wereld was’, zegt Sonia Chawkin. Haar ouders heeft ze nooit meer gevonden. Na de filmkamer vind je veel verhalen van mensen die Bergen-Belsen overleefden, waaronder Sonia Chawkin. Wat mij opviel aan deze verhalen was dat het overleven van Bergen-Belsen al enorm veel kracht en hoop kostte, maar hoe je daarna verder moest leven, terwijl je heel je familie was verloren, echt heel zwaar en moeilijk was.
In dezelfde ruimte vind je ook spullen die bewaard zijn gebleven. Zoals flesjes, pannetjes en prikkeldraad van de hekken die om het kamp hebben gestaan.
Kindertentoonstelling
In het bijgebouw naast het grote grijze gebouw vind je de tentoonstelling ‘Kinder im KZ Bergen-Belsen’. Deze tentoonstelling toont het verhaal van de ongeveer 3500 kinderen onder de vijftien jaar, die in het concentratiekamp Bergen-Belsen gevangen zaten. Op verschillende borden lees je de persoonlijke verhalen van de kinderen over de leefomstandigheden, het spelen, familie, angst en geweld, ziekten en sterven. Daarnaast zijn er nog video – en audiofragmenten.
Wat mijn aandacht trok was het knuffeltje en het kinderschoentje die daar tentoon werden gesteld. Deze kostbare spulletjes behoren toe aan Lous Steenhuis-Hoepelman. Ze was drie jaar toen ze in Bergen-Belsen terecht kwam. Zij heeft de oorlog overleefd en woont tegenwoordig in Amsterdam. Ongeveer 600 kinderen zijn in Bergen-Belsen om het leven gebracht. In de tentoonstelling hebben deze kinderen een aparte plek gekregen ter nagedachtenis.
De massagraven
De Britten vonden bij de bevrijding van Kamp Bergen-Belsen nog meer dan 10.000 lichamen. Deze mensen moesten begraven worden. Dit gebeurde op het terrein in massagraven. Die graven zijn nog te zien. Achter het grote grijze gebouw loop je naar de plek van vroegere kampterrein was. Als eerste kom je een steen tegen met daarop heel groot de woorden Bergen-Belsen. Wanneer je links van deze steen kijkt zie je een uitgestrekt landschap. Mijn blik viel op de linkerkant van het landschap, daar waren een soort grasheuvels te zien en midden in die heuvels stond weer een steen. Op die steen stond:
‘Hier rusten 5000 doden.’
Ik dacht eerst dat ik het verkeerd las, maar toen ik dichterbij kwam stond dat immens grote getal er echt. 5000 mensen rusten dus onder deze grasheuvel. Ik werd er misselijk van. Hoe verder je liep, hoe meer grasheuvels je ziet met de immens grote getallen: 2000, 1000, 5000. Het is echt niet te bevatten.
In 2015 werd er nog een nieuw massagraf ontdekt in Bergen-Belsen. Het graf van ongeveer zestien bij vier meter is gevonden door getuigenverklaringen van ex-gevangenen. Archeologen en historici denken dat er nog veel meer onontdekte massagraven in Bergen-Belsen moeten zijn. ‘Naar schatting liggen meer dan tienduizend slachtoffers op een onbekende plek begraven’, aldus Nieuwsuur. Dit is een gedachte en is niet met overtuiging te zeggen.
Vanwege de Joodse wetgeving kunnen de massagraven in Bergen-Belsen niet geopend worden om de stoffelijke resten van de mensen te onderzoeken. Het gehele kampterrein van Bergen-Belsen is tot een begraafplaats verklaard.
De herdenkingsstenen
Naast de massagraven aan de linker – en aan de rechterkant van het grote veld word je blik getrokken door verschillende ‘grafstenen’. Tenminste op het eerste gezicht lijken het grafstenen. Wanneer je dichterbij komt, zie je een steen die uitlegt wat deze stenen zijn. Het zijn herdenkingsstenen die geplaatst zijn door familie en vrienden van de slachtoffers. Op het veld zijn er meer dan honderd te zien. Zo is er ook een herdenkingssteen voor Anne Frank en Margot Frank.
Het gebouw met de briefjes
De weg door het landschap gaat door. Verscholen tussen de bomen staat een futuristisch gebouw. Wanneer je het gebouw binnenstapt zie je diverse bankjes voor een steen met heel veel papiertjes erop staan. Op die papiertjes staan verschillende verhalen van bezoekers aan het herinneringscentrum. De boodschap van deze briefjes is bijna universeel.
Het grote monument
Naast de herdenkingsstenen en het gebouw met de briefjes is er ook nog een groot monument voor de tienduizenden Joodse en niet-Joodse slachtoffers van het concentratiekamp Bergen-Belsen. Het is een grote obelisk met daarachter een wand met allerlei inscripties vanuit verschillende landen.
Het monument is in 1952 onthuld op bevel van het Britse leger. Op deze plaats is elk jaar een herdenkingsplechtigheid op de dag van bevrijding: 15 april.
Het monument van de krijgsgevangenen
Ik dacht dat ik na het monument alles gezien had, maar de ellende gaat nog door. Ongeveer 600 meter van het voormalig kampterrein af, ligt de begraafplaats voor de krijgsgevangen. Ongeveer 20.000 krijgsgevangenen, voornamelijk Russen, stierven in Bergen-Belsen. Ook op deze begraafplaats vind je uitsluitend massagraven. We weten tot nu toe slechts van 10.000 slachtoffers de naam.
De stank was tot aan de hemel te ruiken
Het crematorium van Bergen-Belsen werd gebruikt vanaf het voorjaar in 1944. Meestal moesten de mannelijke gevangenen de lichamen vanuit de houten hut naar het crematorium brengen. Er is geen bewijs van wat er met de as van de lichamen werd gedaan. Vlak voor de bevrijding probeerden de nazi’s nog zoveel mogelijk lichamen te verbranden.
In de laatste maanden voor de bevrijding kregen de gevangenen in het concentratiekamp heel weinig of geen eten. Meer dan 52.000 concentratiekampgevangenen stierven in Bergen-Belsen door gebrek aan eten en medische zorg en de onmenselijke behandeling van de SS’ers.
Op 15 april 1945 werden 53.000 gevangenen bevrijd door het Britse leger. Volgens Britse soldaten was de stank zo erg dat het te ruiken was tot de hemel. Sommige gevangenen hebben zelfs vlees van de doden moeten eten, omdat er geen eten was.
Direct nadat Bergen-Belsen bevrijd was door de Britten, werden de SS-bewakers gevangen genomen en werd er een onderzoek gestart naar de misdaden die in Bergen-Belsen waren gepleegd. De eerste Bergen-Belsen rechtszaak was in Lüneburg tussen september en november 1945. Elf nazi’s werden ter dood veroordeeld, 19 kregen lange gevangenisstraffen.
Van het concentratiekamp Bergen-Belsen is tegenwoordig weinig meer over. De Britten brandden de barakken af om verdere verspreiding van ziektes, zoals tyfus en difterie te voorkomen. Het crematorium is weggehaald toen de grond werd gebruikt voor een herdenkingsplaats in de zomer van 1946.
Mijn reis gaat door
Ruim vier uur heb ik rondgelopen op het voormalig kampterrein van het concentratiekamp Bergen-Belsen. Op het einde was ik uitgeput van de emoties. Later in de auto ben ik toch gelijk de foto’s gaan bewerken en had ik al een stuk geschreven. Ik vond het heel fijn dat ik met mijn moeder en een vriendin van haar gelijk kon bespreken wat ik gezien had. Zo kun je het toch beter een plekje geven.
‘Waarom bezoek je toch steeds deze ellendige plaatsen?’, is een vraag die ik vaak krijg. Een goed antwoord geven kan ik niet. Het enige dat ik wil bereiken is dat de mensen op deze aarde niet vergeten wat zich tussen 1940-1945 heeft afgespeeld en hopelijk leren we ooit dat oorlog nooit een oplossing is. Ik ga dus door met mijn reis naar de verschillende kampen.
~ Iris Verhoeven (tekst en foto’s)
achterhetijzerdraad.wordpress.com
Ook interessant: Ruim 100 zeldzame foto’s nazikamp Bergen-Belsen
Boek: Hetty – Ik was veertien en zat gevangen in Bergen-Belsen
