Ida - Een film van Paweł Pawlikowski

Met circa 3 miljoen Pools-Joodse slachtoffers werd Polen het hardst getroffen door de Holocaust. Het was bovendien op Pools grondgebied waar de vernietigingskampen zich bevonden. In het communistische Polen van na de Tweede Wereldoorlog was voor de uitroeiing van de Joden geen aandacht.

Joodse overlevenden die terugkeerden konden niet op een warm welkom rekenen. Hardnekkig antisemitisme leidde zelfs tot geweldpleging tegen Joden, zoals de pogrom van Kielce op 4 juli 1946 waarbij enkele tientallen Joodse Holocaustoverlevenden gedood of verwond werden. Een tragiek die tot op de dag van vandaag niet verwerkt is.

De speelfilm “Ida” van de Poolse filmmaker Pawel Pawlikowski speelt zich af tegen de achtergrond van de Holocaust in Polen en het Poolse antisemitisme. Het is 1962 en de jonge novice Ida moet over enkele dagen haar geloften afleggen in het klooster waar ze als weeskind is opgegroeid. Over haar familieafkomst weet ze niets, totdat ze vlak voor haar inwijding als non haar tante Wanda ontmoet, de zus van haar overleden moeder. Eerst is de verhouding tussen Ida en haar enige nog levende familielid koel. De tante is als geëmancipeerde vrouw, die ongehuwd het bed deelt met mannen en alcoholverslaafd is, een tegenpool van de devote zuster. Als meedogenloze rechter, bijgenaamd “Rode Wanda”, heeft ze vele zogenoemde volksvijanden de doodstraf gegeven tijdens stalinistische processen. Desondanks vinden de fanatieke communiste en de brave novice elkaar in hun gedeelde verleden.

Wortels

Van haar tante hoort Ida dat ze van Joodse afkomst is en dat haar ouders tijdens de nazi-periode gedood zijn. De twee vrouwen reizen samen af naar een Pools plattelandsplaatsje om te achterhalen wat hen precies overkomen is. De terugkeer in het dorp waar hun wortels liggen rijt oude wonden open. Ze ontmoeten er daarnaast ook een jonge muzikant, die een heel andere kant van het Polen van de jaren zestig vertegenwoordigt dan de communistische en katholieke wereld van de twee vrouwelijke hoofdpersonen. Ondanks dat het IJzeren Gordijn hem en zijn vrienden scheidt van de vrije wereld is hij zowel wat uiterlijk vertoon als muziekstijl betreft op het Westen georiënteerd. Gedrieën geven de personages zo een gevarieerdere blik op het communistische Polen dan het grauwe, zielloze beeld waarmee dit tijdperk meestal geassocieerd wordt.

Voor Pawel Pawlikowski is de periode waarin zijn film zich afspeelt de tijd van zijn jeugd. “Het is het Polen dat ik spannend vind”, zo verklaart hij in het interview dat op de DVD toegevoegd is. “Met de naweeën en het trauma van de oorlog, het stalinisme dat langzaam verdween en ruimte maakte voor spannende dingen in de muziek, in attitude en kunst in het algemeen.” Hij beschrijft het Polen van de jaren zestig als “de leukste kazerne in het communistische kamp”, waar terreur en censuur weliswaar niet verdwenen waren, maar wel minder krachtig dan elders in het Oostblok. Mensen grepen er het “beetje vrijheid met beide handen aan.” Pop- en rockinvloeden vanuit Engeland en de Verenigde Staten verspreidden zich volgens hem via Polen naar andere communistische landen.

In “Ida” wordt deze tijdsgeest overtuigend neergezet. Het is een heel ingetogen, intieme film, zonder uitbundige dramatische effecten. Pawel Pawlikowski wilde zomin mogelijk afleiding van de essentie. Mede daarom koos hij er ook voor om de film in zwart-wit op te nemen en met een statische camerastand. Er wordt geen woord teveel gezegd en de kijker wordt uitgedaagd om zelf na te denken. De vele stiltes die vallen en de sobere beelden zijn voor filmhuisfilms niet ongebruikelijk, maar de gemiddelde kijker zal zich er mogelijk minder door aangetrokken voelen. De regisseur zelf erkent ook dat zijn non-conformistische film niet door iedereen gewaardeerd zal worden. Desondanks ontving “Ida” in februari 2015 de Oscar voor “Beste Buitenlandse Film”. Dat was ook voor Pawlikowski een grote verrassing.

Rust

“We maakten een film over stilte en je terugtrekken van de wereld en de behoefte aan bezinning”, zo sprak de filmmaker tijdens de Oscar-uitreiking, “en hier zijn we, in het epicentrum van luidruchtigheid en aandacht. Fantastisch – het leven is vol verrassingen.” Verrassen doet ook zijn film zeker. Verwacht geen emotioneel Holocaustdrama, maar veel meer een eigenzinnige roadmovie, waarin in alle rust het verhaal verteld wordt van twee sterk van elkaar verschillende vrouwen op zoek naar hun gezamenlijke identiteit en plek in de wereld. Traag en saai, zo zullen sommige kijkers de film bestempelen. “Een meesterwerk”, zo werd “Ida” daarentegen door recensent David Denby van The New Yorker genoemd. Hou je van dit soort artistieke films dan moet je “Ida” zeker gaan zien. Klinkt het je allemaal te pretentieus en is deze kunstzinnigheid niet aan je besteed, dan zal voor jou deze film het eveneens in zwart-wit gefilmde “Schindler’s List” niet van de troon stoten.

~ Kevin Prenger – Go2War2