In Memoriam – Herinnering aan een vermoord kind

“Als de naam verdwijnt, dan lijkt het alsof de mens er nooit geweest is.”

Met deze argumentatie begon schrijver en journalist Guus Luijters met het verzamelen van de namen van 17.964 Joodse, Roma en Sinti kinderen die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s vermoord werden. Hij probeerde hun geboortedatum en -plaats te achterhalen, hun woonadres, de datum waarop ze gedeporteerd werden en de locatie en datum van hun overlijden. Van ongeveer 2.900 kinderen wist hij ook een foto te vinden. De even imposante als aangrijpende verzameling gegevens bundelde hij in het recent verschenen boek “In Memoriam”. De gelijknamige documentaire van Willy Lindwer (Amsterdam, 1946) besteedt aandacht aan dit project.

Lindwer maakte al meerdere documentaires over de Holocaust en won in 1988 een Emmy Award voor De laatste zeven maanden van Anne Frank. Zijn nieuwste werk werd uitgezonden door de Joodse omroep. Acht slachtoffers uit het boek van Luijters worden uit de vergetelheid gehaald. Hun vroegere vriendjes, klasgenoten en buurkinderen halen herinneringen aan hen op. Zo vertelt actrice Nelly Frijda over Edje van Tijn. Ze herinnert zich nog hoe ze met het aandoenlijke ventje in de kinderwagen wandelde. Op 4-jarige leeftijd werd hij omgebracht in vernietigingskamp Sobibor. Frijda denkt nog vaak aan hem en zijn familie. Als de foto van het jongetje met de grote donkere ogen in de documentaire vertoond wordt, dringt de gruwelijkheid van zijn lot nog harder tot je door.

Aangrijpend is ook de foto en het verhaal van het weesjongetje Remi van Duijnwijck, eigenlijk Koenraad Huib Gezang geheten. Zijn trieste lot werd eerder behandeld in de documentaire The Walter Süskind Story (2005). In oktober 1942 werd Remi als vondeling opgenomen in de crèche bij de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam waar Joodse kinderen werden ondergebracht in afwachting van deportatie. Hij werd door zijn oppassers vernoemd naar de hoofdpersoon uit het bekende boek Alleen op de wereld van Hector Malot. Zijn achternaam verwees naar de straat in Bloemendaal waar hij op 16 oktober 1942 gevonden was. Hoewel het crèchepersoneel zich met veel liefde over hem ontfermde, konden ze niet voorkomen dat ook hij afgevoerd werd door de SS. Op 1-jarige leeftijd werd hij in mei 1943 vermoord in Sobibor.

Dan is er bijvoorbeeld ook nog een anekdote over Pietje Israëls. Schrijver Henk ten Berge uit Alkmaar vertelt in de documentaire hoe zijn baldadige buurtvriendje op een dag een kikker uit het raam op de bovenste verdieping van zijn huis gooide. Henk en de andere kinderen vonden dat een nare streek en ze besloten dat hij tijdelijk niet meer mocht meedoen aan hun clubje. Kort daarna was Pietje opeens verdwenen: met zijn familie gedeporteerd. Pietje was 14 jaar toen hij in Sobibor vermoord werd. Aan de etenstafel bracht Henk de verdwijning ter sprake. Het was toch niet vanwege de kikker dat Pietje weg was, vroeg hij aan zijn vader. Een vraag die duidelijk maakt hoe onbegrijpelijk en dramatisch de plotselinge verdwijning van hun leeftijdsgenootjes voor niet-Joodse kinderen moet zijn geweest.

Van één van de kinderen in de documentaire, Sientje Abram, konden geen beelden gevonden worden en evenmin mensen die haar gekend hebben. Haar naam staat op een transportlijst van Westerbork van 7 september 1942. Ze werd vermoord in Auschwitz en staat symbool voor de vele andere kinderen uit het boek van Luijters waarvan al evenmin veel bekend is. Daaruit blijkt hoe dichtbij de Duitse bezetter was met het verwezenlijken van zijn doel, het uitwissen van elk spoor van het bestaan van een Joodse populatie in Nederland. Dankzij Luijters weten we in elk geval hun naam nog.

Deze documentaire zal weinig kijkers onberoerd laten. De associatie met eigen kinderen, broertjes en zusjes of neefjes en nichtjes dringt zich vanzelf op. Het is een ontroerende introductie op het boek van Luijters. De speelduur van documentaire is vrij kort, net iets langer dan 40 minuten. Een interview met Luijters is ingesloten bij de totale speelduur van 100 minuten. Omdat de belangrijkste fragmenten uit dit interview ook al zijn opgenomen in de eigenlijke documentaire, voegt dit weinig toe. De tijd had beter gevuld kunnen worden met nog meer verhalen over kinderen, maar dan was de documentaire vermoedelijk te lang geworden voor gebruik voor een televisie-uitzending. En hoewel alle slachtoffertjes het verdienen om geportretteerd te worden, zal de documentairemaker altijd een weloverwogen selectie moeten maken. Dat is in deze aangrijpende documentaire in elk geval gelukt.

~ STIWOT – Kevin Prenger

De documentaire op DVD
Boek: In memoriam – Guus Luijters