Jaap Eden – De eerste nationale sportheld

De legendarische sportman Jaap Eden (1873-1925) wordt beschouwd als de eerste nationale sportheld van ons land. Hij werd zowel wereldkampioen bij het schaatsen als bij het baanwielrennen. Wie was Jaap Eden?

Jaap Eden werd op 19 oktober 1873 geboren in Groningen. Zijn moeder overleed een week na de bevalling en zijn vader Johannes had te weinig tijd om alleen voor zijn zoon te zorgen. De jonge Jaap werd daarom ondergebracht bij zijn grootouders in Santpoort, die daar een hotel runden. Als kind was Jaap Eden al erg sportief. Hij bracht veel tijd door met spelen in de Kennemerduinen. Rond 1890 voetbalde hij enige tijd bij HFC Haarlem, een voetbalclub die met name begin twintigste eeuw successen boekte.

Rond zijn vijftiende ontmoette Eden schaatser en wielrenner Klaas Pander. Tijdens het allereerste officieuze WK Allround schaatsen, in 1889 in Amsterdam, was deze stadgenoot derde geworden achter een Rus en een Amerikaan. Pander was onder de indruk van Eden en schreef in een brief aan Pim Mulier, één van de grondleggers van de moderne sport in Nederland, lovend over hem:

Zoals die jongen rijdt heb je waarlijk nog nooit gezien. Hij vliegt over het ijs alsof het hem geen moeite kost.

Pander en Eden gingen samen trainen en al snel bleek Jaap Eden inderdaad heel veel talent te hebben. Eind 1890 won de geboren Groninger zijn eerste schaatswedstrijd op de korte baan, over een afstand van 160 meter. Een jaar later debuteerde hij op internationaal niveau. En in 1893 schreef Eden, als allereerste Nederlander, het WK Allround op zijn naam, dat toen ook wel het ‘Meesterschap der Werelden’ werd genoemd. Jaap Eden was toen negentien jaar oud. Schaatshistoricus Marnix Koolhaas meldde hierover eens tegenover de NOS:

Dat zorgde voor enorme vreugde bij het publiek, hij werd de eerste nationale sportheld. Eden was aan het begin van zijn sportcarrière oersterk. Hij reed de Duitsers, Noren en Zweden er met gemak af, het was ongekend.

De WK-wedstrijden werden verreden op een ijsbaan achter het Rijksmuseum, op het huidige Museumplein, onder toeziend oog van een groot publiek. De beslissende wedstrijd, de 500 meter, vond plaats op zaterdagmiddag 14 januari. Eden moest deze afstand winnen om te voldoen aan de voorwaarde van de wereldtitel: drie van de vier afstanden winnen. Hij slaagde met vlag en wimpel. Dat het eerste officiële WK in Amsterdam werd verreden, was vooral te danken aan Pim Mulier. Een half jaar eerder was in Scheveningen de Internationale Schaatsunie opgericht.

Eden’s zege op het eerste WK werd nog dezelfde dag uitgebreid gevierd in een café in Haarlem. De eerste Nederlandse wereldkampioen schaatsen werd er toegesproken door Pim Mulier. En ook de voorzitter van de Haarlemse wielervereniging richtte het woord tot Jaap Eden:

Hedenmiddag hebt gij het meesterschap der wereld bij het schaatsen veroverd. Gij weet ongetwijfeld dat het rijwiel een goed middel is om in den zomer sport te bedrijven. Daarom nodig ik U hiermede uit het lidmaatschap van onze vereniging te aanvaarden en komende zomer met ons te gaan snelwieleren. Wellicht bent gij in deze tak van sport even talentvol en behaalt gij ook daarin eens het meesterschap der wereld.

Jaap Eden zou het WK Allround bij het schaatsen na zijn eerste zege nog twee keer winnen. Maar in de zomermaanden was de Haarlemse Groninger vanaf dat moment inderdaad veel op de fiets te vinden. Hoewel mentor Klaas Pander hem adviseerde om ook tijd te steken in het vinden van een baan waarop hij na zijn carrière zou kunnen terugvallen, deed Eden mee aan vrijwel elke wedstrijd die voorbij kwam. Later kwam later wel.

Bijzonder 1894

Het WK schaatsen in 1894, dat in het Noorse Hamer werd verreden, was om meerdere reden memorabel. Dat Jaap Eden kon schaatsen als geen ander was inmiddels wel duidelijk, maar het was ook menig volger wel opgevallen dat de kampioen niet altijd leefde zoals men van een sportman mocht verwachtten. Kort na zijn eerste wereldzege zei Pim Mulier hierover eens:

Jaap heeft goed getraind, doch leeft niet bedaard genoeg en heeft voortdurend een kolossale sigaar in zijn mond. Ook moet hij na september het wielrijden laten en een paar weken absolute rust nemen alvorens hij aan zijn ’wintercampagne’ begint. Doet hij dat niet, dan zal Jaap binnen een jaar of drie in krachten gaan verminderen.

Het zouden profetische woorden blijken, maar in 1894 was Eden lichamelijk nog in topvorm. Toch verliep dit jaar sportief niet naar wens. Op het WK in Stockholm werd Eden tweede, omdat hij weigerde de 500 meter, waarin hij ex aequo als eerste eindigde, weigerde over te rijden. In plaats daarvan, zo liet Eden weten, moest men de winnaar maar per loting laten bepalen. Die loting verloor de Nederlander, waardoor hij het WK dus niet won.

De Europese kampioenschappen in Hamar, drie weken later, werden ook een sof. Op de eerste afstand, de 500 meter, kwam Eden überhaupt niet opdagen. De schaatser verklaarde dat hij wegbleef omdat het te hard waaide, maar veel later werd duidelijk dat Eden in zijn hotel bleef omdat hij daar een leuk kamermeisje was tegengekomen: Frederike Norseng, de dochter van de Noorse schaatser Olaf Norseng. Vanwege deze liefdesaffaire verscheen de schaatskampioen ook niet aan de start bij de 10.000 meter. Het Noorse meisje zou hem nog wel overgehaald hebben tenminste de vijf kilometer te rijden. Jaap Eden verscheen hier inderdaad aan de start en demonstreerde hoe sterk hij was. Eden reed een wereldrecord dat maar liefst zeventien jaar zou blijven staan.

Vervolg carrière

Het schaatsseizoen verliep in 1894 dus nogal tumultueus. Eden hoopte het jaar op de wielerbaan sportief goed te maken, maar kreeg een tegenslag te verwerken. Na te zijn afgereisd naar Birmingham om deel te nemen aan het open Engels kampioenschap op de wielrenbaan, meldde de starter dat hij niet mocht deelnemen, omdat hij stond ingeschreven als amateur maar thuis geld verdiende in een fietshandel. Volgens de starter betekende dit dat Eden gezien moest worden als profwielrenner en het kampioenschap stond alleen amateurs toe.

Ondanks deze tegenslag besloot Eden toch deel te nemen aan de series, die hij vervolgens won. De Nederlander kreeg hierna toestemming toch de finale te rijden, maar dan wel buiten mededinging. Eden sprintte met overmacht naar de finish en werd alleen tweede omdat hij te vroeg voor de finish rechtop ging zitten en arrogant achterom keek. Hoewel zijn naam in de officiële uitslagen niet voorkomt, was zijn naam op de wielerbaan door zijn optredens wel gevestigd.

Wereldkampioen op schaats- én wielerbaan

Eden boekte vervolgens grote successen als wielrenner. In 1894 werd hij in Antwerpen tweede op de Wereldkampioenschappen baanwielrennen, achter de Duitser August Lehr. En op de tien kilometer pakte Eden het goud. Later dat jaar bond hij ook de schaatsen weer onder. Het nieuwe schaatsseizoen verliep een stuk beter dan het jaar daarvoor. In februari 1895 won Eden in Hamar zijn tweede WK Allround. Met overmacht. Eden won in Noorwegen drie van de vier afstanden en verbeterde de wereldrecords op de 1500 meter en 10 kilometer. Jaap Eden was nu zowel wereldkampioen op de wielerbaan als op de schaatsbaan. En hij was nog maar eenentwintig jaar oud.

In Nederland groeide Eden uit tot een heuse sportheld. Allerlei bedrijven sloegen een slaatje uit de Jaap Eden-gekte. Zo verschenen er sigaren met zijn naam, maar ook chocolademerken en jeneverbedrijven verbonden hun naam aan de sporter. Naar verluidt verdiende Eden in deze periode zo’n 40.000 gulden per jaar. Voor die tijd een enorm bedrag. Eden nam het er goed van en verbraste het meeste van zijn geld, onder meer in Parijs.

In 1896 werd Eden opnieuw wereldkampioen bij het WK schaatsen (Sint-Petersburg). Het was zijn laatste titel op de schaatsbaan. Eden besloot voor het geld te gaan en dat viel bij het wielrennen te verdienen, niet bij het schaatsen. Nog hetzelfde jaar werd Eden, inmiddels profwielrenner geworden, wereldkampioen op de duizend meter met staande start.

Berooid

Hierna ging het bergafwaarts met de sporter. Marnix Koolhaas:

Hij smeet met zijn krachten en kon al gauw geen deuk meer in een pakje boter slaan. Hij was fysiek kapot. Het geld dat hij verdiend had met zijn wedstrijden werd uitgegeven in de kroeg. Ook verkocht hij een deel van zijn medailles. Hij belandde als eerste sporter in dat beruchte, zwarte gat. Berooid en arm.

In 1915 stopte Eden definitief met fietsen en bleek dat hij naast het sporten eigenlijk niet zo heel veel kon. De Haarlemmer vond nog wel betrekkingen als krantenbezorger, handelsreiziger en fietsinstructeur. En soms maakte hij nog reizen door het land voor het fietsenmerk HIMA, dat probeerde een slaatje te slaan uit de populariteit van de sportheld. Financieel ging het echter steeds slechter met de oud-sporter. De financiële nood werd uiteindelijk zo groot dat Eden zelfs besloot trofeeën en medailles te verkopen om rond te komen. De sporter kampte ook met een drankprobleem en zat enige tijd in een ontwenningskliniek.

Jaap Eden overleed op 2 februari 1925 in Haarlem. De kampioen werd slechts 51 jaar oud. Geld voor de begrafenis was er niet. Om geld bijeen te halen besloot zijn vrouw Louise de nog resterende bekers en medailles te verkopen.

Eerbetoon

De sporter mag dan berooid zijn overleden, zijn naam is nog altijd zeer bekend. In Nederland zijn bijvoorbeeld de jaarlijkse sportprijzen van Sporter van het Jaar naar hem vernoemd. En in Amsterdam-Oost is een kunstijsbaan te vinden die de naam draagt van de schaatskampioen. Deze Jaap Edenbaan werd op 9 december 1961 als derde kunstijsbaan in de wereld geopend door een kleinzoon van de sportheld.

Boek: Jaap eden de kampioen der kampioenen

Bronnen ▼