Jan van Speijk – “Dan liever de lucht in!”

De Nederlandse commandant Jan van Speijk (1802-1831) verkreeg een heldenstatus doordat hij zijn schip de lucht in liet vliegen om te voorkomen dat het vaartuig in vijandelijke handen kwam.

Jan Carel Josephus van Speijk zag het levenslicht op 31 januari 1802 in Amsterdam. Al op jonge leeftijd overleden zijn ouders en belandde hij in het Burgerweeshuis in Amsterdam. Hoewel hij aanvankelijk een opleiding tot kleermaker volgde, werd hij uiteindelijk zeevaarder.

Op zijn achttiende trad hij toe tot de marine. Vervolgens diende hij in Indië waar hij onder meer streed tegen de radja van Boni op Zuidwest-Celebes. Van Speijk nam daarna deel aan de Java-oorlog en kreeg in die periode het bevel over een kanonneerboot. Tijdens zijn periode in Indië verwierf Van Speijk de bijnaam ‘Schrik der Roovers’.

Belgische Opstand

In 1830 komen de Zuidelijke Nederlanden in opstand tegen koning Willem I. De koning probeerde de Belgische Revolutie neer te slaan. Van Speijk, inmiddels marine-officier, kreeg in 1830 het bevel over een kanonneerboot en nam op 27 oktober 1830 deel aan het bombardement van Antwerpen. Na afloop werd hij onderscheiden met de Militaire Willems-Orde, de hoogste Nederlandse dapperheidsonderscheiding.

Nadat er een wapenstilstand was afgekondigd bleef Jan van Speijk met zijn boot voor Antwerpen liggen. De stad was op dat moment in bezit van de Nederlandse commandant David Hendrik Chassé en Van Speijk controleerde alle scheepsladingen van de Antwerpenaren om er zeker van te zijn dat er geen oorlogsmateriaal werd gesmokkeld. Op 5 februari 1831 stak er een stormachtige wind op en werd zijn boot tegen de Scheldewal gedreven. De kanonneerboot kwam hierdoor binnen bereik van mensen op de kade en werd bestormd door woedende Belgen. Van Speijk zou toen met een geweer in een kruitvat hebben geschoten. Op schilderijen wordt dit doorgaans anders verbeeld en ontsteekt de commandant het buskruit met behulp van een lont of zijn sigaar.

Vrijwel alle opvarenden, waaronder Van Speijk zelf, en verschillende Belgen die de boot hadden bestormd, kwamen hierbij om het leven. Kort voordat Van Speijk zijn boot liet ontploffen, sprak de commandant volgens de overlevering de volgende woorden:

“…en een infame Brabander worden? Dan liever de lucht in”.

Of de commandant deze woorden inderdaad sprak of dat ze postuum aan Van Speijk zijn toegeschreven, is onduidelijk. Feit is dat hij na zijn zelfgekozen dood onsterfelijk werd verklaard. Zijn dood en die van de bemanningsleden had echter geen enkele militaire betekenis en had vooral grote propagandawaarde. Het Huygens Instituut over de heldenstatus van Van Speijk:

“De opoffering van de kanonneerbootcommandant maakte hem tot een held en daarmee tot een voorbeeld voor het vaderland in moeilijke tijden. Hij werd dan ook het voorwerp van een ware cultus, eerst in de vorm van allerlei gedichten, later gevolgd door tientallen schilderijen, prenten, memorabilia enzovoort.”

Enkele dagen na de gebeurtenis werd een deel van het stoffelijk overschot van Van Speijk gevonden. Dit werd vervolgens als een soort relikwie overgebracht naar Amsterdam waar het een plek kreeg in een praalgraf in de Nieuwe Kerk. Bij Egmond aan Zee werd later een monument aan de Nederlander gewijd: de vuurtoren J.C.J. van Speijk. Delen van het schip en de kleding van de commandant werden ook bewaard. Enkele jaren geleden werd bij veilinghuis Christie’s nog een stuk jas van de zeeheld geveild voor meer dan zesduizend euro. Multatuli vernoemde zijn kanarie naar de Nederlandse commandant.

Status

Tegenwoordig wordt Van Speijk niet meer algemeen als een held gezien, maar worden er ook vraagtekens geplaatst bij zijn actie. Sommigen zetten zijn daad weg als een omstreden zelfmoordaanslag en terroristische daad terwijl anderen Van Speijk nog altijd zien als een man die zich onbaatzuchtig opofferde voor het vaderland. Historicus Ronald Prud’homme van Reine publiceerde enkele jaren geleden een boek over de luitenant-ter-zee waarin weinig heldendom overbleef. Volgens Prud’homme was Van Speijk een depressieve jongen met een minderwaardigheidscomplex die volledig geobsedeerd was door de koning en het zeeheldendom. Van Speijk zou zich onder meer hebben laten inspireren door opperbevelhebber Jan Coenraad Koopman, wiens schip ook ooit tegen de kade dreigde te worden gedreven. Na afloop had deze Koopman beweerd dat hij zijn schip de lucht in had laten vliegen als Belgen in staat waren geweest aan boord te springen. Vermoedelijk was dit beeldspraak. Van Speijk nam het echter letterlijk.

Boek: De omstreden zelfmoordaanslag van Jan Carel van Speijk
Boek: Dan liever de lucht in ! – Van Speijk en de Belgische Opstand

Bronnen ▼