Een griezelige hyena met een zwarte hoed op zijn monsterlijke kop loenst naar zijn volgende hap: de lezer. Op het slagveld menselijke kadavers en een rol half afgewikkeld prikkeldraad. Op de medaille om de nek de tekst ‘Pour le Profit’! De afbeelding siert de voorpagina van de catalogus bij het werk van de politieke kunstenaar John Heartfield. Dat werk wordt deze zomer getoond in Berlijn, Zwolle en Londen.
Op de achterflap tovert een goochelaar een konijn uit de hoge hoed. ‘Der Zauberer John Heartfield’ is de titel van de foto. De illustraties uit respectievelijk 1932 en 1943 laten zien hoe we ons de kunstenaar John Heartfield kunnen voorstellen. Enerzijds als propagandist die angstaanjagende composities maakte, anderzijds als tovenaar die mensen wilde raken en beïnvloeden. Heartfield wilde de “waarheid laten zien, de feiten weergeven, de leugen op zijn smoel slaan”, aldus de inleiding van deze catalogus. Heartfield schitterde tijdens de Weimarrepubliek en de eerste Hitlerjaren. De bevlogen Duitser wilde ‘aanklagen, ophelderen en ontmaskeren’ en zou met die nieuwe kunstvorm en die felle boodschap een miljoenenpubliek bereiken.
Aanleiding voor de tentoonstelling en de catalogus is de digitale vastlegging van zijn werk door de Academie der Kunsten in Berlijn. Online bestaat die uit 6200 werken. Ook van belang is de actualiteit ervan: Heartfield knipte en plakte dat het een lieve lust was en liep daarmee vooruit op de huidige discussie over politieke framing, nepnieuws en mediabedrog. Eigenlijk was hij met zijn knipkunst nog maar een kleine jongen en waren zijn constructies primitief in relatie tot wat ons te wachten staat. Toch zagen de nazi’s Helmut Herzfelde, die in 1916 uit protest tegen de oorlogspropaganda tegen Engeland zijn naam verengelste, als een van hun ergste vijanden. Zijn manier van werken zou na de oorlog in de DDR school maken, zij het dat dat pas gebeurde na de destalinisatie in 1956. Wie was John Heartfield?
Dada
Helmut/John werd geboren in 1891. Zijn jeugd bracht hij deels door in een pleeggezin. Met broer Wieland bestond een symbiotische verhouding, vaak woonden ze bij elkaar in huis en Wieland schreef teksten voor zijn broer en leidde de door John opgezette uitgeverij Malik. Opgeleid als reclamemaker zou John in 1917 samen met tekenaar George Grosz voor de Duitse legerleiding een eerste animatiefilm maken. Na de oorlog raakte hij met Grosz betrokken bij de Dada-beweging. In de jaren twintig raakte hij bevriend met theatermaker Bertold Brecht en de schrijver Kurt Tucholsky. Heartfield groeide uit tot een toonaangevende politieke kunstenaar.
Heartfield werd communist en was een tijdlang actief voor de propaganda-afdeling van de Kommunistische Partei Deutschland (KPD). Naarmate de invloed van Stalin op het internationale communisme toenam, kwam er kritiek op zijn ‘misantropische’ werk. Hij werd nu gestrikt door Willi Münzenberg, een bekwame organisator die met geld van de Komintern, van Moskou dus, types als Heartfield wel kon gebruiken voor zijn media-imperium. Vanaf februari 1930 leverde Heartfield bijdragen aan de Arbeiter Illustrierten Zeitung (AIZ), een krant die tot de machtsovername van de nazi’s in 1933 uiterst succesvol was. Heartfield kon zich uitleven met zijn heftige en nog altijd zeer aansprekende compilatiekunst – alleen al voor dit blad maakte hij zo’n tweehonderd fotomontages – , met zijn felle aanvallen op de nazi’s. Het was Fotografie met dynamiet, zoals een vriend zei.
Maar er waren ook andere producties. Bijzonder is een AIZ-nummer uit 1931 dat twintig pagina’s wijdde aan de wereldwijde zwarte emancipatiebeweging. ‘Hun strijd is de onze’, was eigenlijk de boodschap, ‘Ob Schwarz ob Weiss’ zo luidde het onderschrift bij Heartfields iconische montage van twee gestrekte vuisten. De catalogus geeft een interessant inkijkje in deze onbekende geschiedenis. De Amerikaanse communist James Ford verweet tijdens Komintern-bijeenkomsten zijn eigen partij de instructies om racisme tegen te gaan, niet op te volgen. Ook de Surinaamse activist Otto Huiswoud, die in 1919 medeoprichter van de Amerikaanse Communistische partij was en in 1922 de Komintern in Moskou bijwoonde, komt in dit verhaal even aan bod.
In 1933 vluchtte Heartfield naar Praag. Via Münzenberg’ s netwerk bleef zijn werk behalve vluchtelingen ook de bevolking bereiken, zij het in veel lagere oplagen. In 1938 nam de kunstenaar de wijk naar Engeland. In Engeland sloeg zijn kunst minder aan, voelde hij zich geïsoleerd en was de politieke cultuur anders. Toen hij in 1950 (r)emigreerde vond de partijleiding in de DDR zijn werk te moeilijk en te ‘geavanceerd’. Heartfield kreeg wel steun van oude makkers als Bertold Brecht. Na de destalinisatie kreeg hij uiteindelijk het voetstuk dat hij gelet op zijn strijd tegen de nazi’s en zijn invloed op de kunst in de DDR, verdiend had.
‘Fotomonteur’
Anno 2021 is zijn werk klassiek geworden en met de overzichtstentoonstelling kan het nu een nieuwe generatie bereiken. De tentoonstelling in Zwolle in het mooie Fundatiemuseum vraagt echter wel het een en ander van de bezoeker. Toegegeven, veel werk van Heartfield over de nazi’s spreekt direct aan omdat het recht op de man is, beeldend, fel en zonder twijfel. Dat geldt echter minder voor andere perioden, de Weimartijd of de jaren in Engeland en DDR. Daardoor moet de bezoeker in het toch wel drukke museum te veel lezen. Voor die context is de catalogus natuurlijk ook bedoeld: voldoet deze?
Ja en nee. Ja, omdat het boek, geschreven door een reeks specialisten en op initiatief van de Duitse Academie der Kunsten het oude verhaal kundig vertelt én nieuwe invalshoeken uitwerkt. Bijvoorbeeld de vraag hoe ‘de visueel-verbale retoriek van de fotomontages’ nu precies werkte of hoe Heartfield te werk ging bij het maken van boekomslagen en decors. De menselijke kant komt aan bod in het mooie interview met zijn kleinzoon in Rotterdam die zich zijn levendige opa goed herinnert. Interessant is ook het hoofdstuk over de botsing tussen de weduwe Heartfield met medeschepper en broer Wieland over de nalatenschap. Verder is het een prachtig kijkboek geworden, waarin je rustig kunt kijken naar die fotomontages die in Zwolle wat klein uitvallen.
Nee, omdat er in de bewonderende teksten toch ook wel wat mist. Zo blijft de vraag hangen hoe Heartfield aan zijn ‘onvoorwaardelijke geloof in de verduidelijkende macht van afbeeldingen en feiten’ kwam? Geloofde de ‘fotomonteur’ Heartfield, tijdgenoot van de Eisenstein en Riefenstahl voor wie filmen vooral monteren was, echt in de eenduidigheid van beeldtaal? Of was dat het gevolg van een onwrikbaar geloof in een objectief kenbare waarheid, dat communisten vaak eigen was? Zo dogmatisch was Heartfield toch niet? Aansluitend is het opvallend dat de diverse auteurs Heartfield toch wel wat in bescherming nemen waar het om zijn communistische sympathieën gaat. De KPD bestreed in de Weimarperiode niet alleen de nazi’s maar ook de ‘verraders van de SPD’, de sociaal democraten en was daarmee medeverantwoordelijk voor de val van Weimar. Ook Heartfield deed daar aan mee, al was hij volgens de auteurs op dat punt gematigd. In de Sovjet-Unie maakte het Stalinisme vervolgens ook miljoenen slachtoffers. Heartfield heeft de destalinisatie nog meegemaakt, maar hoe hij daarop reflecteerde of hoe dat uitpakte voor zijn werk, dat lezen we niet.
Neemt niet weg dat de tentoonstelling en catalogus de moeite van het bezoeken en lezen meer dan waard zijn, voor ouderen en voor de jonge generatie. Of het nu om schaar, lijm en drukpers gaat of om muis, software en digitale platforms, de verleiding van propaganda en het ingewikkelde debat over ‘waarheid’ blijven bestaan. Met manipulatie van beelden, nepnieuws en (on)gewenste beïnvloeding zijn we nog lang niet klaar.
Boek: John Heartfield, Fotografie plus dynamiet
