Kerst vieren te midden van geweld

De Tweede Wereldoorlog staat vooral in het collectieve geheugen gegrift als een gebeurtenis die enorm veel doden, gewonden en ellende veroorzaakte. Maar er waren ook momenten van hoop en verlichting. De kerstvieringen die tijdens de oorlog aan het front, thuis en zelfs in concentratiekampen plaatsvonden waren zulke momenten. De boodschap ‘Vrede op aarde’ was toen misschien nog niet realistisch, maar bood velen wel troost en hoop. In het lijvige en informatieve boek Kerstmis onder vuur van Kevin Prenger lezen we alles over de viering van kerst in de oorlogsjaren 1939-1945.

Niet engelen, maar de Führer hield de wacht

Prengers boek heeft een chronologische en heldere opbouw. Het betoog begint in de jaren 1930, met onder meer aandacht voor hoe de nazi’s probeerden het christelijke kerstfeest te ontdoen van joodse elementen en de focus te leggen op de vermeende Germaanse oorsprong van kerst. Een van de acties die kort na de machtsovername van de nazi’s ondernomen werd, was het herschrijven van kerstliederen. Zoals Stille Nacht, dat tekstueel herschreven werd door Fritz von Rabenau…

“…in een lofzang op Hitler, waarin niet engelen de wacht houden, maar de Führer. ‘Stille Nacht, heilige nacht’ zo begon het nog vertrouwd, om in het tweede couplet te vervolgen met ‘Ieder slaapt, eenzaam waakt / Adolf Hitler voor Duitsland lot / Voert ons naar grootsheid, roem en geluk / Geeft ons Duitsers de macht…’ ” (20)

De nazi’s bevalen Knecht Ruprecht aan als alternatief voor zowel Sinterklaas als het Christuskind. Ook verbonden ze, waartoe speciaal handleidingen geschreven werden waarin de nazistische kerstideologie uitgewerkt werd, het kerstgebeuren niet met de Joodse Bijbelverhalen uit het Nieuw Testament, maar wezen op het Joelfeest, oude Germaanse folklore en de noordse mythologie als verbindende factoren.

Bing Crosby’s kersthit uit 1942

Prengers informatieve boek staat boordevol interessante verhalen over hoe militairen kerst vierden aan het front, maar ook hoe in de concentratiekampen – al dan niet stiekem – kerstvieringen werden gehouden. Muziek speelde tijdens kerst uiteraard een grote rol. Zo luisterden de Amerikaanse troepen tijdens kerst 1942, waar ze zich ook bevonden, naar de enorme kersthit ‘White Christmas’ van Bing Crosby. Het nummer – dat begint met de beroemde woorden ‘I’m dreaming of a white Christmas’ groeide uit tot een van de meest bekende songs ooit. Het wordt…

… in het Guinness Book of Records genoemd als de bestverkochte single aller tijden met 50 miljoen verkochte exemplaren. Een opmerkelijke prestatie voor een lied met een songtekst van slechts 8 verschillende regels, geschreven door iemand die geen noten kon lezen en nare herinneringen had aan Kerstmis. Hoe het lied desondanks kon uitgroeien tot legendarische kersthit heeft alles te maken met zowel het talent van de schrijver als het historische tijdstip waarop het nummer uitgebracht werd. (133)

Psychologische oorlogsvoering rond kerst via ansichtkaarten en brieven

Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten zowel de geallieerden als de Asmogendheden nep-post voor psychologische oorlogsvoering. Bekend is Operation Cornflakes, waarbij Amerikanen nep-post verspreidden in nazi-Duitsland om het land te demotiveren. De Japanners deden dit ook, zo schrijft Prenger. En wel heel tactisch:

“De Japanners hadden al tijdens de Slag om Guadalcanal zeven verschillende kaarten verspreid, waarvan vier met een pin-updame met mooie benen. De tekst erop was zogenaamd geschreven door een echtgenoot thuis en bedoeld om heimwee op te wekken.” (235)

Ook de Duitsers deden aan dit soort propaganda. Tijdens het Ardennenoffensief verspreidden ze kaarten met daarop de boodschap dat lichtgewonde militairen voortaan naar de Verenigde Staten mochten terugkeren, om daar kerst te vieren:

‘Christmas in the States? Well – Why Not?’, zo luidde de boodschap, die vergezeld ging van afbeeldingen en beschrijvingen van een traditionele kerstviering in de VS met ‘geroosterd varkensvlees, cranberrysaus, aardappelpuree, jus en gehakttaart, de beste ooit. (235)

Kerst in concentratiekamp Neuengamme (1944)

Nog een laatste voorbeeld van de vele boeiende verhalen in Prengers boek is de kerst in 1944 in concentratiekamp Neuengamme. Deze verliep, zo is overgeleverd uit getuigenverslagen van kampbewoners, verre van vredig. Op de appelplaats stond op kerstavond een kleine kerstboom met wat lichtjes. Er had zich een grote groep kampbewoners verzameld om bij de kerstboom te mijmeren over vroeger. Een Hongaarse jood bespeelde de viool en bracht het deuntje van ‘Stille nacht’ ten gehore.

Plotseling werd de relatieve rust wreed verstoord door kampbewakers, die hun opgefokte herdershonden loslieten op de massa. In paniek renden de gevangenen terug naar hun barakken waarbij, aldus de Nederlandse ooggetuige verzetsman Jan van der Liet, tal van ouderen vielen en dodelijk vertrapt werden door de duizenden voeten van hen die wegvluchtten. Toen iedereen in de barakken was, gingen de bewaker door met het vernederen van de gevangenen. Ze werden weer uit hun bed getrommeld en moesten in de ijzige kou een tijd appel houden.

Daarna keerde de rust weer. En om 4.00 uur in de nacht pakte de Hongaarse jood zijn viool er weer bij en zette opnieuw het kerstlied ‘Stille Nacht’ in.

Boek: Kerstmis onder vuur – Kevin Prenger