Kerstmis 1941 in de Sovjet-Unie

Grootvader Vorst en hongersnood

Op 8 september 1941 begon het Duitse beleg van Leningrad dat 900 dagen zou duren. Circa 2,8 miljoen burgers en 500.000 militairen zaten in en om de stad ingeklemd door het Duitse front in het zuiden, het Finse front in het noorden, het Ladogameer in het oosten en de Finse Golf in het westen. De aanwezige voedselvoorraden waren op de dag dat de stad door de Duitsers werd afgesloten lang niet toereikend om de vele monden die winter te voeden: er was voor slechts vijfendertig dagen graan en meel en voor drieëndertig dagen vlees en levend vee. Vanaf halverwege november 1941 konden voorraden enkel nog aangevoerd worden over een ijsroute over het bevroren Ladogameer. Als gevolg van sneeuwstormen, slecht beheer van de route en Duitse bombardementen was de voedseltoevoer ontoereikend. Een gruwelijke hongersnood was het gevolg. Tussen de 650.000 en 800.000 burgers stierven gedurende het beleg, waarvan het merendeel gedurende die eerste winter als direct gevolg van de honger.

Uitgehongerde bewoners van de stad, blokadniki genoemd, aten onder andere behanglijm van de muren en zelfs huisdieren belandden in hun kookpot. Sommigen waren zo radeloos dat ze zich schuldig maakten aan kannibalisme of ‘lijkeneterij’. Verzwakte burgers trotseerden de kou en trokken kindersleetjes door de straten met daarop bij elkaar gesprokkeld hout of een verse voorraad water. Op dezelfde sleetjes werden ook de lichamen vervoerd van hun naasten die omgekomen waren van de honger en naar het lijkenhuis gebracht moesten worden.¹

Kerstboom

Olga Kvade was één van de blokadniki. Toen ze door de BBC werd geïnterviewd voor een documentaire die in 2016 uitgezonden werd, wist ze zich nog levendig te herinneren hoe het tijdens de belegering was. Ze vertelde dat ze op de dag van haar verjaardag, op 26 januari 1942, vijf uur in de rij had gestaan voor haar kleine broodrantsoen. ‘Het was koud’, zo vervolgde ze haar relaas. ‘De temperatuur was 30 graden Celsius onder nul en ik droomde over het vieren van mijn achttiende verjaardag.’ In een feeststemming was ze echter niet. Haar vader was op 8 januari overleden en haar grootvader op de 21e. ‘Toen grootvader stierf, lazen ze de voorgeschreven preken, pakten ze hem in een oud deurgordijn in en tilden hem naar beneden.’ Ze bracht het lichaam van haar opa zelf op een slee naar het mortuarium.

In diezelfde periode besloot ze in het weeshuis waar ze werkte op de bovenste verdieping eens rond te kijken in de mooie kamers die zich hier bevonden. ‘De zon scheen fel, het hele aangezicht was prachtig’, aldus Olga. ‘Er waren prachtig betegelde haarden, spiegels en daar was die kerstboom en eronder wat pakketjes.’ Kerstmis wordt in Rusland pas op 7 januari gevierd, volgens de Juliaanse kalender, dus vandaar dat de boom er op dat moment nog stond. Toen ze de boom van dichterbij bekeek, zag Olga echter dat eronder geen cadeautjes lagen, maar de in lakens gewikkelde lichaampjes van dode kinderen. ‘Ze waren gestorven en hadden ergens heen gebracht moeten worden’, legde ze uit. ‘Boven was het hier onverwarmd, het was koud, 25 graden onder nul, dus een aantal van hen werd hier neergelegd.’ De aanblik van de boom met daaronder de kinderlijkjes zou ze haar leven lang niet meer vergeten.²

‘Onpatriottisch’

De aanwezigheid van een kerstboom in de belegerde stad, waar aan brandhout een tekort was, is eigenaardig. Was het een paar jaar eerder geweest dan was het zelfs verboden geweest. De communistische leiders, die in 1922 de Sovjet-Unie oprichtten, hadden in 1929 de kerstboom officieel verboden. Dat kwam niet alleen voort uit de christelijke oorsprong van het kerstfeest, maar ook omdat de traditie werd beschouwd als iets van de gehate adel en bourgeoisie. Het was namelijk tsarina Alexandra Fjodorovna, de Duitse vrouw van tsaar Nicolaas I, die de kerstboom in 1817 had geïntroduceerd binnen het Russische hof, waarna dit werd overgenomen door de adel en de gegoede burgerij door het hele land.³ De eerste aanzet voor het uitbannen van de kerstboom was al in 1916 door de orthodoxe kerk gedaan toen Rusland vocht tegen Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog en de versierde boom als onpatriottisch werd beschouwd.⁴

Behalve de kerstboom bestreden de communisten ook het complete christelijke kerstfeest, evenals andere religieuze en seculiere feestdagen. Wie al te openlijk uiting gaf aan zijn geloof werd vervolgd. Om het volk toch vermaak te bieden werd vanaf de jaren 30 in de tweede helft van december een seculier winterfestival ingevoerd dat veel weg had van het kerstfeest. Het was een speciaal op kinderen gerichte viering met vuurwerk, parades en fantasiefiguren. De belangrijkste dag van de viering was nieuwjaarsdag, volgens de door de communisten ingevoerde Gregoriaanse kalender. Mensen kwamen bij elkaar en aten speenvarken, karavai (traditioneel Russisch brood) en baba (ronde koffiecake) en dronken champagne om het nieuwe jaar in te luiden.⁵

Snegurochka en Nieuwjaarsjongen

De kerstboom werd door Stalin in 1935 weer toegestaan, maar dan als nieuwjaarsboom, die tijdens de oorlog versierd werd met ornamenten in de vorm van kleine tanks, geweren, parachutisten en reddingshonden.⁶ De Ster van Bethlehem werd vervangen door de vijfpuntige rode ster.⁷ De westerse kerstman werd in de Sovjet-Unie verruild voor Grootvader Vorst, een karakter uit de Russische folklore met een lange baard, gekleed in een blauwe of rode bontmantel, die kinderen op nieuwjaarsavond cadeaus bracht in een door drie paarden getrokken slee, een trojka.

Door de communisten werden hieraan twee fantasiekarakters toegevoegd, Sneeuwmeisje en Nieuwjaarsjongen. Eerstgenoemde figuur, die de Russen kennen als Snegurochka, was gebaseerd op een sprookje over een kinderloos echtpaar dat van sneeuw een meisje maakte. Het sneeuwmeisje kwam tot leven en werd hun dochter, maar smolt weer in het voorjaar om daarna in de winter weer terug te keren. Ze werd voorgesteld als een beeldschoon jong meisje met blonde vlechtjes, witte bontmuts, blauwe jurk of korte bontjas en knielaarzen en vergezelde Grootvader Vorst tijdens zijn rondes. Nieuwjaarsjongen was met zijn kostuum met daarop de nummers van het nieuwe jaar een symbool van het nieuwe jaar. De figuren maakten door het hele land hun opwachting, ook bij het jaarlijkse kinderfestival in het Kremlin.⁸ Het zou tot 1948 duren voordat nieuwjaarsdag een officiële vrije dag werd. Elementen van de Sovjetkerstviering, zoals Grootvader Vorst en Sneeuwmeisje, spelen ook vandaag de dag nog een rol bij de Russische kerstviering.⁹

Het orthodox-christelijke kerstfeest liet zich echter niet volledig uitroeien. Zowel aan het front als thuis hechtten vele Russen en andere Sovjetvolkeren nog altijd veel waarde aan de rituelen en gebruiken van Kerstmis, ook al konden ze die alleen nog heimelijk beleven. De hang naar een authentieke kerst blijkt ook uit de verklaring van de Oekraïense krijgsgevangene Pjotr Nikolajevitsj Paliy, die met zijn medegevangenen op 7 januari 1942 in een Duits krijgsgevangenenkamp in een kazerne in het Poolse Zamość het orthodoxe kerstfeest vierde met instemming van de Duitse kampleiding. De officier uit het Rode Leger werkte aan het begin van de oorlog als lid van de genie mee aan de bouw van militaire fortificaties nabij Brest in Wit-Rusland. Na gedurende de Duitse invasie omsingeld te zijn geweest door de Wehrmacht wist hij te ontsnappen en nam hij vervolgens deel aan de gevechten aan de Dnjepr waar hij ten slotte krijgsgevangen werd genomen. In zijn in de jaren 80 in Frankrijk gepubliceerde memoires vertelde hij over hoe 7 januari 1942 een dag was vol ‘aangename verrassingen’. De reveille was een uur uitgesteld en in plaats van bevroren aardappelen kregen de gevangenen allemaal een dubbele portie brood. ‘De hele dag werd iedereen met rust gelaten,’ verklaarde de Oekraïner, ‘er waren geen inspecties, geen appèl, geen werk, zelfs de politie ging niet zoals gebruikelijk tekeer, ze waren deze dag zelfs amper op de binnenplaats te zien.’ De lunch oversteeg helemaal alle verwachtingen. Er was ‘echte gevulde erwtensoep, zelfs met prima eetbaar vlees, en wederom goede gekookte aardappelen.’ En alsof iedereen nog niet verbaasd genoeg was over deze genereuze behandeling door de Duitsers, stond hen ook ’s avonds nog een verrassing te wachten:

‘bovenop het normale, povere rantsoen kregen we elk drie droge legerbiscuits, een extra portie bietenjam en een grote appel. En tot slot, wat helemaal ongelofelijk was, kreeg elke kamer twee emmers met briketten meer dan normaal.’

In Pjotrs barak werd die avond de kachel flink opgestookt. ‘Het was warm,’ zo herinnerde hij zich, ‘iedereen was enigszins beneveld door een vergeten gevoel van verzadiging, iedereen was voldaan en onbezorgd, er werd geconverseerd en we haalden herinneringen op aan thuis, aan kerstdagen in onze jeugd, bij onze families.’ Plotseling begon iemand met gedempte stem te zingen, waarna enkele andere stemmen inzetten. Een kameraad van Pjotr die solist was geweest bij het zang- en dansensemble van het Rode Leger kon prachtig zingen en nam de koorleiding op zich. Wie niet kon zingen werd door hem verzocht slechts te luisteren. Omdat niemand echte kerstliederen kende, zong het geïmproviseerde koor christelijke en welbekende volksliederen. Door de geopende deur en ramen van de barak klonk hun gezang op de gang en buiten. Poolse passanten op de straat die aan de andere kant van het prikkeldraad aan het kamp grensde, bleven staan om te luisteren, terwijl sneeuwvlokjes naar beneden dwarrelden. Ze lieten zich niet wegjagen door de kampbewaker die – voor de vorm – riep dat ze moesten doorlopen. Na elk lied applaudisseerden ze enthousiast. Het hoogtepunt was de uitvoering van het christelijke lied ‘U zij de glorie’ over de geboorte van Christus. Pjotr zag…

‘…dat enkele mensen op straat hun hoed afnamen en een kruisje sloegen. Na de hymne wilden we geen gewone liederen meer zingen; iedereen was in stilzwijgen gehuld, in gedachten verzonken, de kachel doofde, door de ramen waaide de kou naar binnen en het publiek op straat en de soldaten bij het hek gingen huns weegs.’

Nadat de gevangenen de ramen van hun barak gesloten hadden, knipperde het licht twee keer als teken dat het slaaptijd was. Met een voldaan gevoel doken ze in hun bed. ‘Die kerstavond werd iedereen weer enigszins menselijk, kalm, welwillend,’ aldus Pjotr, ‘niemand vloekte, niemand sprak kwaad, er verschenen zelfs glimlachen op de gezichten. Door de kerststemming of de volle maag?’ Het was…

‘…de laatste onbezorgde dag uit ons kampleven’.

De omstandigheden voor Sovjetmilitairen in de Duitse krijgsgevangenenkampen zouden gedurende de oorlog steeds verder verslechteren met als gevolg dat van de 5,7 miljoen Sovjetkrijgsgevangenen er 3,3 miljoen stierven, door ziekte, honger, uitputting, mishandeling en executie.¹⁰ Pjotr verbleef nog in verschillende officierskampen en overleefde de oorlog.¹¹

Noten ▼