De knieval van Willy Brandt – Warschauer Kniefall

Tijdens een officieel bezoek aan Polen ging de West-Duitse bondskanselier Willy Brandt in 1970 onverwachts door de knieën bij een monument voor de slachtoffers van de opstand in het getto van Warschau. In eigen land werd deze daad van verzoening wisselend ontvangen, maar internationaal oogstte de bondskanselier vooral waardering. De zogeheten Warschauer Kniefall droeg op die manier bij aan de ontspanning tussen Oost en West en vergrootte het aanzien van de Bondsrepubliek (BRD) in de wereld.

Van een warme relatie tussen de BRD en Polen was in jaren na de Tweede Wereldoorlog vanzelfsprekend geen sprake. De Poolse bevolking had zwaar geleden onder de Duitse bezetting. Mede daardoor moest Duitsland na de oorlog een aanzienlijk stuk van zijn grondgebied aan Polen afstaan. Heikel punt in de na-oorlogse relatie tussen de twee landen was vooral de kwestie van de Oder-Neissegrens. Deze westgrens tussen Polen en Duitsland was tijdens de conferentie van Potsdam van 1945 vastgesteld en werd gevormd door de rivieren de Oder en de Neisse. Door deze grenswijziging schoof Polen een flink stuk naar het westen op. De Oost-Duitse gebieden Silezië, Oder-Neisse en Oost-Pruisen hoorden voortaan bij Polen. Miljoenen Duitstalige inwoners die nu plotseling in een ander land woonden, vertrokken hierna naar het westen, in veel gevallen gedwongen, de zogeheten Vertriebenen.

De DDR erkende de Oder-Neissegrens in 1950. De BRD deed dat niet (en erkende bovendien ook de DDR niet). In de grondwet van de BRD ging men uit van de grenzen van 1937, toen nog een aanzienlijk deel van het huidige Polen bij Duitsland hoorde.

Verzoening

De sociaaldemocratische voormalige Berlijnse burgemeester Willy Brandt kreeg deze kwestie op zijn bord, toen hij op 22 oktober 1969 aantrad als bondskanselier van de BRD. In zijn regeringsverklaring kondigde hij al aan dat verzoening met Polen een speerpunt voor hem was. Net zo belangrijk als verzoening met de Duitse erfvijand Frankrijk. Als minister van Buitenlandse Zaken (1966-1969) had Brandt eerder al ingezet op de verbetering van de verhoudingen met Oost-Europese landen. Zo ging hij diplomatieke betrekking aan met Roemenië in 1967 en het Joegoslavië onder Josip Tito (1892-1980) in 1968. De relatie met Polen was ten tijde van Brandt’s aantreden als bondskanselier nog ingewikkeld. Polen wilde wel enkele afspraken maken over economische samenwerking, maar verdere stappen maakte het afhankelijk van de Duitse erkenning van de Oder-Neissegrens.

In Duitsland lag erkenning van die grens echter uiterst gevoelig. Brandt had onder meer rekening te houden met de miljoenen Vertriebenen van wie sommigen nog altijd hoopten op een dag terug te kunnen keren naar hun voormalige woonoorden in het oosten. Ook wilde Brandt zich hard maken voor de duizenden Duitstaligen die nog altijd in Polen woonden. Zij werden als minderheid niet door Polen erkend. En verzoeken tot familiehereniging vanuit de BRD werden structureel geweigerd. Brandt wilde dat de Duitssprekenden in het oosten de mogelijkheid werd geboden naar de BRD te verhuizen. Polen wilde hier alleen aan meewerken als de BRD met veel geld over de brug kwam.

Na enige onderhandelingen besloot Willy Brandt in 1970 om, ondanks alle interne gevoeligheden, de Oder-Neissegrens voorlopig te erkennen. Dit opende de deur voor het Verdrag van Warschau dat de grondslag moest vormen voor de ‘normalisering van de betrekkingen’ tussen Polen en West-Duitsland. Hiermee deed Brandt feitelijk afstand van de voormalige Duitse gebieden in Polen. Wat hem betreft ging het om een nieuw begin van de relaties en moest “de keten van het onrecht” verbroken worden. Brandt:

“Als we dit doen, bedrijven we geen politiek van het afstand doen van rechten, maar een politiek van het verstand.”

Op 3 december keurde zijn kabinet de ondertekening van het verdrag goed, waarop Brandt – voor het eerst in zijn leven – naar Polen afreisde. De bondskanselier voelde een zware verantwoordelijk en schreef daarover later:

“Het was een buitengewone last die ik meenam op mijn weg naar Warschau. Nergens had het volk, hadden de mensen zo geleden als in Polen. De machinale vernietiging van het Poolse jodendom stelde een graad van moordlust voor, die niemand voor mogelijk had gehouden.”

Brandt’s bezoek had een duidelijk verzoeningskarakter. In het gevolg van de bondskanselier bevonden zich naast regeringsfunctionarissen ook verschillende prominenten, waaronder de Duitse schrijver Günther Grass, een vertegenwoordiger van het machtige Krupp-concern en andere representanten van het West-Duitse sociale en economische leven. Voor de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog klonk in 1970, precies vijfentwintig jaar na het einde van die oorlog, het Duitse volkslied in Warschau. Dat lag echter zo gevoelig dat de Poolse televisie besloot dit onderdeel van het programma maar niet uit te zenden

Warschauer Kniefall

Op 7 december 1970 stonden twee bezoeken aan oorlogsmonumenten op het programma. Eerst legde Brandt namens de BRD een bloemenkrans bij het Graf van de Onbekende Soldaat in Warschau. Daarna bezocht hij met zijn gevolg een monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de opstand in het getto van Warschau. Nadat een erewacht een krans bij dit monument had gelegd, zakte Willy Brandt onverwachts door zijn knieën. Ongeveer een halve minuut bleef hij vervolgens geknield zitten. Beelden van de knielende Duitse bondskanselier gingen de hele wereld over. Brandt zelf zei later over deze iconische gebeurtenis:

“Ik had het niet gepland en ik schaam me er niet voor. Mijn geste was begrijpelijk voor hen die het willen begrijpen. De tranen in de ogen van mijn delegatie waren een eerbetoon aan de doden.” […] “Ik deed wat mensen doen als woorden hen ontbreken. Zo herdacht ik de miljoenen die werden vermoord.”

Brandt wilde naar eigen zeggen met zijn empathische daad “een brug slaan naar de geschiedenis van ons volk en zijn slachtoffers”. De Warschauer Kniefall was duidelijk het hoogtepunt van zijn bezoek aan Polen. Sam van Clemen, auteur van een biografie van Willy Brandt, schrijft over de knieval:

“Niets symboliseerde Brandts bedoelingen tegenover Polen beter dan zijn knieval. Nu is men het erover eens dat Brandts geste belangrijk was voor de ontspanning tussen Oost en West en een belangrijke bijdrage is geweest voor de vergroting van het aanzien van de Bondsrepubliek in de wereld. De Poolse oorlogsgeneratie was erg geroerd. […] De jongere generatie kreeg dan weer een impuls om de gehate Duitsers met meer welwillendheid te gaan bekijken.” (p.172)

Willy Brandt had zich persoonlijk in de jaren dertig verzet tegen de nazi’s en had in die zin dus een schoon blazoen. Als bondskanselier voelde hij echter de collectieve schuld van zijn land en besloot hij dus openbaar spijt te betuigen voor de misdaden die door de nazi’s waren begaan. Als jonge socialist was Brandt in de jaren dertig uitgeweken naar Scandinavië. Hij zette daar onder meer een verzetsbeweging op. De nazi’s namen hem tijdens de oorlog zijn staatsburgerschap af.

Ontvangst

Internationaal oogstte de bondskanselier veel waardering voor zijn knieval. Een paar weken na de gebeurtenis riep het Amerikaanse magazine TIME hem uit tot Man of the Year. En in 1971 ontving de bondskanselier de Nobelprijs voor de Vrede, niet alleen voor zijn knieval maar meer algemeen “voor zijn streven naar ontspanning in Europa en in het bijzonder voor zijn ‘Ostpolitik’, de toenadering tot Oost-Duitsland en Polen”. In eigen land waren de reacties gemengd. Uit een onderzoek van Der Spiegel bleek dat slechts 41 procent van de ondervraagden de knieval in Warschau passend vonden, 48 procent bestempelde de symbolische daad als ‘overdreven’.

Oppositiepartij CDU/CSU was helemaal niet te spreken over het verdrag met Polen en de voorlopige erkenning van de Oder-Neissegrens, waarmee Duitsland, zo benadrukte de partij “volkenrechtelijk afstand doet van een vierde van het rijksgebied”. Partijleider Franz Josef Strauß sprak van een “duister hoogtepunt in de Ostpolitik” en liet weten zich volop in te gaan zetten voor herziening van het verdrag.

Boek: Willy Brandt. Biografie van een Duitser, Europeaan en wereldburger

Bronnen ▼