Lee Miller, de model-fotokunstenares en haar surrealistische leven

Onversaagd, olijk, gedreven, nieuwsgierig, sprankelend, bloedmooi… maar ook ongedurig, mistroostig, getourmenteerd. Lee Miller (1907-1977) was een creatieve vrouw vol tegenstrijdigheden: glamourmodel, artistieke muze, oorlogsreporter en gourmetkok. Maar Lee Miller was haar leven lang een surrealist, aldus haar zoon Antony Penrose.

Er is die iconische foto: Lee Miller die zich op 30 april 1945 wast in het bad van Hitler in zijn privéappartement in München. Een uitgekiende setting. Met de propagandafoto van de Führer op de badrand. Daaronder de leuze: Eén volk, éen natie, één Leider. Groot-Duitsland. Antony Penrose krijgt nog koude rillingen bij die slogan en tevens bij de betekenis van dat beeld. Een ijzingwekkende datum, de dag van zijn zelfdoding (al wist ze dat toen nog niet). Het is niet zomaar een ontspanningsmoment gekiekt door haar reisgenoot, minnaar en doorgewinterde oorlogsfotograaf David Sherman.

Veel van de ogenschijnlijk simpele beelden van Lee Miller bevatten zo meerdere betekenislagen. Zoals haar eigen leven ook meerdere facetten heeft.

60.000 fotonegatieven op zolder

Pas na haar overlijden ontdekt Antony Penrose, die grif toegeeft een conflictueuze relatie met zijn moeder te hebben gehad, wie ze eigenlijk was. Op zolder van de familiale boerderij in het Zuid-Engelse Sussex, ontdekken hij en zijn betreurde vrouw 60.000 negatieven, 20.000 foto’s en zowat 40.000 brieven, manuscripten, teksten… Zelfs zijn vader, de surrealistische schilder-dichter en biograaf Roland Penrose had geen benul van haar dapperheid als oorlogsreporter. Sommige oorlogsfoto’s – met napalmontploffingen in Noord-Frankrijk – werden zelfs door de Britse overheid gecensureerd en kreeg de familie pas in de jaren zeventig te zien.

Lee Miller heeft zich bijzonder heldhaftig gedragen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Vogue modefoto’s met bijhorende tips voor elegantie waren haar in die oorlogstijd te oppervlakkig. Ook al stopt ze in de meeste van die foto’s in London haar surrealistische guitigheid: modefoto’s krijgen een grappige draai; de ondertitels doen grinniken en dan is er dat kiekje van een paar vrouwen zittend op de trap van Lee’s ondergrondse schuilkelder met zelfgemaakte ‘brandafweer-maskers’. De vooroorlogse surrealistische kwinkslag verdwijnt bij Miller nooit.

Bovendien was het voor haar ondraaglijk dat Parijs, de stad die ze als haar (artistieke) geboorteplek beschouwde, door de Duitsers werd bezet. Ze wil niet langer aan de zij-lijn staan en in 1944 vraagt ze – als Amerikaanse – een persaccreditatie aan om naar het Franse front te trekken. Front, dan wel letterlijk. In de Franse kuststad Saint-Malo waar ze tussen de hevige gevechten en bombardementen beklijvende beelden maakt maar ook schriftelijk verslag uitbrengt. Haar bijdragen in Vogue zijn door haar ondertekend. Ook al is het voor vrouwelijke oorlogscorrespondenten verboden om de gevechten van nabij te volgen.

Depressie, dank én humor

Na maanden wreedheden en de gruwel van de kampen Dachau en Buchenwald keert Lee Miller uitgeput terug naar Londen.

Na hun jarenlange werkzaamheden tijdens de oorlog waarbij vrouwen de jobs van soldaten overnamen, werden vrouwen opnieuw aangemaand om terug naar eigen haard te keren. Alsof alles terug bij het oude was. Ami Bouhassane, kleindochter van Lee Miller

Lee Miller kan de oorlog niet vergeten en probeert haar pijn te vergeten in drank. Ze lijdt aan een (nog niet-erkend) post-traumatisch stresssyndroom, is depressief. Op haar veertigste raakt ze zwanger en besluit het kind te houden. Maar – met een postnatale depressie erbovenop – schuift ze haar zoon door aan een nanny en bekommert ze zich niet om hem. Toch zegt haar zoon nu:

Ze is nooit haar humor verloren en ondanks alle hardheid nooit haar mededogen.

Die humor en al zeker de zelfspot zijn Lee Miller zo eigen. In hun nieuw onderkomen – Farley House, een échte boerderij, nu een Miller-Penrose Museum en kunstgalerij – worden de vooroorlogse vrienden uitgenodigd: het is de bonte bohémienbende van de jaren twintig en dertig in Parijs en de Franse Azurenkust: Picasso, Joan Miró… Maar de vrienden worden ingeschakeld om op de boerderij te werken. Foto’s tonen Max Ernst die onkruid wiedt of de voormalige directeur van het prestigieuze New Yorkse Museum of Modern Art wordt gesommeerd de varkens te voederen. Onderwijl neemt Roland Penrose een geënsceneerde foto van zijn vrouw slapend (met blote voeten) op de sofa. De ondertitel van de foto luidt: De gastvrouw doet het rustig aan..

Surrealistische recepten

Niet dat Lee lummelt.

Voor haar vijftigste verjaardag schenkt Lee zichzelf een gastronomische opleiding van zes maanden bij de prestigieuze ‘École du Cordon Bleu’ in Parijs. Maar ze beseft dat die culinaire liflafjes niet haar ding zijn en terug thuis besluit ze een… ‘gourmet’kok te zijn. Ami Bouhassane, haar kleindochter

Zo kokkerelt ze een hele maaltijd volledig met witte gerechten wanneer haar voormalige minnaar Man Ray een grote tentoonstelling krijgt. Het is een eerbetoon aan de beroemde Amerikaanse surrealistische fotograaf bij wie ze in Parijs stage liep en met wie ze – per ongeluk – de solarisatie, een overbelichting van de negatieven tijdens de ontwikkeling, ontdekte.

Ami Bouhassane herontdekte een honderdtal, soms handgeschreven recepten en bundelde ze met commentaar in haar boek. Daarin staat ook de kip à la Miro en dat naar aanleiding van een tentoonstelling van de Catalaanse schilder in Londen. Dit recept voor Sesame Chicken for Miro verscheen in de Britse Vogue in april 1965:

Veerkracht

Het zijn kleurrijke tafels met gerechten die Lee bedenkt: Persian Carpet, oranjebloesem, Cassis, sinaasappel geserveerd op een zilveren schotel gepikt uit Berchtesgaden, het nazi-adelaarsnest van Hitler, Bloemkoolborsten, Blauwe vis met lichtroze saus, groene mayonaise, of gerechten als Tabboulleh uit haar Egyptische tijd… Zoon en kleindochter beamen:

Ze was een creatieve geest. Telkens weer vond ze de veerkracht om een moeilijke periode te verwerken en te overbruggen. Maar na een rustige periode somberde ze dan weer weg. En zo blijft ze maar doorgaan…

Het leven van Elisabeth Miller, geboren in New York in een bemiddelde familie, was inderdaad turbulent. Als oudste dochter is ze een geliefd model voor haar fotograferende vader. Sommige van die (naakt)foto’s zouden – heden ten dage – als ‘onkies’ worden gezien. Temeer daar Elisabeth als zevenjarig kind door een familievriend verkracht wordt en er een venerische ziekte met aansluitend pijnlijke medische behandelingen aan overhoudt.

Mogelijk kan daar de reden van haar rusteloosheid en haar zoekend liefdesleven liggen. Lee – een zelfgekozen, ambigue voornaam – is een wilde kat: ze laat zich strelen als ze er zelf zin in heeft en blaast, krabt en zet een hoge rug op, als ze zich ongemakkelijk voelt. En zoals een kat heeft ze meerdere levens, zoals de titel The lives of Lee Miller, de biografie van Antony Penrose luidt.

Vrijheid

Met haar onderkoelde schoonheid en kort geknipt kopje à la garçonne staat ze op haar negentiende op de cover van Vogue maar ze kiest voor een nieuwe start in Parijs met Man Ray en de hele avant-gardebende. Tot ook dat haar beklemt en ze de minnares en later echtgenote van de Egyptische zakenman Aziz Elouï Bey wordt en met hem naar Caïro trekt. Maar ook dat conventionele tijdverdrijf van de kosmopolitische elite verveelt haar snel. Ze voelt zich eenzaam en trekt op avontuur naar de woestijn en daar – in de oase van Siwa – neemt ze een van haar meest mysterieuze foto’s: Portrait of Space (1937). Schijnbaar eenvoudig: een gescheurd muggennet met zicht op een dor landschap en daarboven een vensterkader waardoor handmatig de luiken konden worden geopend en gesloten.

Een beeld van binnen en buiten en de grens daartussen, eigen aan de surrealistische veelzijdige beeldspraak. Maar ook een symbool van vrijheid, zo geliefd door Lee Miller.

Het is een ‘blanke ruimte’, een geschenk van haar voor jou… om je eigen vrijheid te vinden. Antony Penrose