Het Leidens Ontzet (1574) – Hutspot, haring en wittebrood

Tijdens het Leidens Ontzet eten de inwoners van Leiden traditioneel hutspot, haring en wittebrood. De traditie verwijst naar het einde van het Spaanse beleg van de stad op 3 oktober 1574. De uitgehongerde inwoners van Leiden werden bevrijd door de Watergeuzen die vervolgens haringen en wit brood zouden hebben uitgedeeld.

Na het uitbreken van de Nederlandse Opstand, bleef Leiden aanvankelijk trouw aan de Spaanse landsheer Filips II. Vanaf juni 1572 koos de stad echter de kant van Willem van Oranje en de protestantse opstandelingen. De Spanjaarden accepteerden dat niet zonder meer. De beruchte Hertog van Alva trok naar Leiden en belegerde de stad. Alva had er echter niet op gerekend dat het Leidse stadsbestuur grote voorraden voedsel en drank had ingeslagen, omdat men een belegering aan had zien komen. Deze eerste fase van het beleg kwam Leiden hierdoor goed door.

Tweede Beleg van Leiden

Tussen maart en mei 1574 werd het Beleg van Leiden gestaakt omdat de Spanjaarden hun troepen moesten verplaatsen voor de Slag op de Mookerheide. Leiden dacht dat het met een terugkeer van de Spanjaarden wel zou meevallen en sloeg dit keer geen voorraden in. Dat bleek een grote vergissing. Eind mei 1574 keerden de Spanjaarden namelijk met een troepenmacht van ongeveer vijfduizend man terug naar Leiden. Dit tweede beleg was voor de stad veel zwaarder. Er was niet alleen gebrek aan voedsel, de stad had ook veel te weinig wapens om een eventuele bestorming te doorstaan.

Vogeltje

De Spaanse belegeraars kregen al snel door dat de stad het zwaar had. Het leek een kwestie van tijd voor de Leidenaren zich zouden overgeven. In de stad waren er inderdaad stemmen te horen die pleitten voor een overgave. Veel stedelingen stierven immers door de honger en de pest. Verschillende belangrijke stadsbestuurders, waaronder burgemeester Pieter van der Werff, wilden echter standhouden. De burgemeester beweerde later zelfs, in een poging extra heroïsch over te komen, dat hij de stad had aangeboden een van zijn armen af te hakken, zodat men weer wat te eten had.

Ook stadssecretaris Jan van Hout en de aanvoerder der troepen Jan van der Does verzetten zich tegen een overgave. De Spaanse legerleider Francisco de Valdez bleef het echter proberen en spiegelde de stadsbestuurders steeds gunstiger voorwaarden voor overgave voor. Het enige antwoord dat uit de stad kwam luidde:

“Fistula dulce canit, volucrem dum decipit auceps.” “De vogelaar is zoet in ’t pijpen, om het vogeltje te grijpen.”

Met dit klassieke citaat van de Romeinse staatsman Cato de Oude gaf Leiden aan niets te geloven van de goede bedoelingen van de Spanjaarden. Vermoedelijk was het een idee van Jan van der Does om dit gevatte antwoord naar de Spanjaarden te sturen. Hij had een leidinggevende functie bij de verdediging van de stad.

Haring en wittebrood

Ondertussen probeerde opstandelingenleider Willem van Oranje vanuit Delft een bevrijdingsoperatie op poten te zetten. Na lang overleg besloten de Staten van Holland op aandringen van Willem van Oranje op 1 augustus 1574 om een groot deel van Holland, tussen Maas en Oude Rijn, onder water te zetten. Alleen zo kon de stad gered kon worden. Dat deze inundatie ten koste ging van veel boeren in het gebied werd op de koop toe genomen.

Gelijkertijd werd bij Rotterdam een Zeeuws-Hollandse vloot bijeengebracht. Toen het water in Holland genoeg gestegen was, voer men op 10 september vanaf de Rotte het ondergelopen land op en probeerden de geuzen zo Leiden te bereiken. Dat verliep allemaal niet razendsnel en onderwijl crepeerden de inwoners van Leiden. Met postduiven verstuurde geuzenleider Louis de Boisot ondertussen berichten naar de stedelingen om hen te laten weten dat de redding nabij was. In werkelijkheid rukten de schepen tergend langzaam op. Pas op 29 september bracht een storm redding. Deze stuwde het Maaswater dusdanig op dat de stad Leiden daadwerkelijk per schip bereikt kon worden. De Spanjaarden gaven hun beleg vervolgens definitief op. Op 3 oktober 1574 werd Leiden zo ontzet.

De geuzen trokken de stad via het Vliet binnen en hadden haring en wittebrood meegenomen, om de ergste honger van de bevolking te stillen. Een dag later bezocht Willem van Oranje de stad. Hij liet zich kritisch uit over de stadsbestuurders die nagelaten hadden de stad goed te bevoorraden. Korte tijd later bepaalde de opstandelingenleider dat Leiden een universiteit kreeg. In de oprichtingsakte werd nog vermeld dat dit uit naam van de Spaanse koning Filips II gebeurde. Oranje wilde daarmee benadrukken dat de opstandelingen streden tegen het slechte Spaanse bestuur van de Nederlanden en niet tegen de koning.

Slachtoffers

Bij aanvang van het tweede Beleg van Leiden had de stad ongeveer achttienduizend inwoners. Daarvan kwamen er naar schatting zesduizend om het leven, met name ouderen en armen die geen middelen hadden om aan voedsel te komen. Aan de dramatische situatie waarin de Leidenaren tijdens het beleg verkeerden, danken we tegenwoordig de uitdrukking Leiden in last.

Hutspot en het Leidens Ontzet

Maar waarom eten de Leidenaren ook hutspot tijdens het Leidens Ontzet? Volgens de overlevering trok een kleine jongen, Cornelis Joppensz, op 3 oktober naar de Lammenschans, ruim een kilometer ten zuiden van de stadswallen. Maandenlang hadden hier Spanjaarden gebivakkeerd, maar die hadden inmiddels de benen genomen, uit angst voor het oprukkende water en de opstomende watergeuzen. In het verlaten legerkamp zou Joppensz een kookpot met wortelen, uien, vlees en pastinaken hebben aangetroffen. Dit maaltijdje werd bekend als hutspot. Ter herinnering aan deze gebeurtenis wordt in Leiden op 3 oktober nog altijd hutspot (met klapstuk) op tafel gezet.

Bij treinstation Leiden Lammenschans is tegenwoordig een beeld van Cornelis Joppenszoon te vinden, met in zijn hand een ketel Spaanse hutspot.

Herdenkingsdienst

Kort na het ontzet werd een dankdienst gehouden in de Pieterskerk. Predikant Pieter Cornelisz liet Psalm 9 zingen:

Heer, ik wil U uit ’s harten grond
Prijzen, en overal doen kond
Uw wonderen in alle wijken,
Die niet en zijn om vergelijken.

In U wil ik wezen verblijd;
Dat is mijn vreugd tot dezer tijd.
Uwen naam schoon wil ik ook prijzen
En U met lofzang eer bewijzen.

Omdat door Uwe grote macht
Mijn vijand wijkt en vliedt met kracht,
En dat hij nederleit geslagen,
Door Uw aanschijn zwaar om verdragen. Psalm 9 vers 1-3 (Datheen) – psalmboek.nl

Herdenkingen

Nog ieder jaar op 3 oktober wordt in de Pieterskerk een herdenkingsdienst gehouden. Deze dag staat in Leiden sowieso volledig in het teken van de historische gebeurtenissen. Veel mensen zijn vrij, er zijn feesten in de stad en men eet, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat, natuurlijk hutspot, haring en wittebrood. Met name in de negentiende eeuw kregen de herdenkingen een extra impuls.

Bronnen ▼