Louise Michel, een leven voor sociale rechtvaardigheid

Altijd droeg ze een zwarte jurk met als enige toemaatje een rode roos. Zwart-rood, niet toevallig de kleuren van het anarchisme. En een overtuigde anarchiste was de Franse Louise Michel (1830-1905). Haar hele leven vocht ze voor sociale gelijkheid, voor onderwijs, voor vrijheid en voor betere leefomstandigheden voor eenieder. Niet toevallig dus, dat de boot die de Britse streetartkunstenaar Banksy betaalde om vluchtelingen op de Middellandse Zee te redden, ‘Louise Michel’ heet.

De zwarte jurk met de wijde rok van een crinoline adopteerde Louise Michel rond 1852 toen Napoleon III de macht greep om het tweede Franse Keizerrijk uit te roepen. Uit rouw om de teloorgegane vrijheid hulde eigengereide Louise zich voortaan enkel in het zwart:

“Zonder de autoriteit van één enkele persoon, zou er licht zijn, zou er waarheid zijn, zou er gerechtigheid zijn. Het gezag door één enkele persoon is een misdaad.”

Die voorkeur voor vrijheid en burgerlijke democratie kreeg Louise Michel van haar vader of grootvader Charles-Etienne Demahis. Wie haar daadwerkelijke verwekker was – Charles-Etienne of zijn zoon Laurent – is nooit geweten. Clémence-Louise werd geboren op 29 mei 1830 op het kasteel van Vroncout-la-Côte, in het Franse departement van de Haute-Marne. Het kasteel waar haar moeder Marie-Anne Michel dienstmeid was. Haar moeder zal nooit huwen, Louise evenmin…

“Vrouwen vooral zijn menselijk vee dat men vertrappelt en dat men verkoopt.”

Misschien liggen daar de wortels van haar feminisme:

“Eenvoudig, sterk, met een liefde voor kunst en het ideaal, dapper en ook vrij, de vrouw van morgen zal niet willen domineren, noch gedomineerd worden.” – uit haar ‘Mémoires’

De bastaard wordt in het kasteel wel als een kind des huizes opgevoed. De bibliotheek van Charles-Etienne, doordrenkt van de idealen van de Verlichting, staat wagenwijd voor haar open. Ze leest er Voltaire en Jean-Jacques Rousseau. Vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid zijn de idealen waarvoor ze haar hele leven zal blijven ijveren. Maar evengoed ontdekt ze er muziek en poëzie.

Wanneer haar ‘grootouders’, zoals ze het echtpaar Demahis beschouwt, overlijden, wil de schoondochter dat ‘onecht’ kind niet langer in haar gezichtsveld. Louise krijgt wel een erfenis in de vorm van een lap land van acht hectare maar het terrein is niet vruchtbaar genoeg om van te leven. In september 1852 weigert ze – met haar onderwijsbrevet op zak – om de (aanstellings)eed af te leggen. Die ‘geloofsbrief’ aan Napoleon III zou de poort openen om als onderwijzeres in officiële scholen te werken maar Louise is consequent: een belijdenis aan een dictator staat niet op haar onderwijsprogramma:

“Het is de macht die verdoemd is en daarom ben ik anarchiste.”

Vanaf haar 22e opent ze op eigen initiatief meerdere ‘vrije’ scholen in de Haute-Marne, een ‘povere’ streek waar overleven moeilijk is.

Hop naar Parijs

Zesentwintig is Louise al wanneer ze in de hoofdstad in het pensionaat van Madame Voillier gaat werken. Onderwijs is haar levensdoel, haar passie:

“De taak van onderwijzers, die vage soldaten van de beschaving, is om aan de volkeren de intellectuele middelen te verschaffen om zich te revolteren.”

Maar Louise tekent ook, schrijft gedichten en (politieke) essays. Als pseudoniem gebruikt ze de naam Enjolras. Dat fictief personage, ‘een soldaat van de democratie, de marmeren geliefde van de Vrijheid’, komt uit het epos Les Misérables van Victor Hugo, met wie ze correspondeert en die haar ‘verheerlijkt’ in zijn gedicht Viro Major. Er wordt zelfs geroddeld dat ze een amoureuze liaison zouden hebben gehad.

De rode maagd

Haar politiek bewustzijn groeit nog in Parijs waar ze zelf ook lessen en debatten volgt. Ze deelt de socialistische, republikeinse gedachten van Auguste Blanqui die in 1870 in volle Frans-Pruisische oorlog gearresteerd wordt en waartegen Louise heftig protesteert. Na de ineenstorting van het tweede Keizerrijk wordt Louise nog meer een militante voor arbeiders én voor vrouwen.

“Het vrouwenvraagstuk is, vooral nu, onafscheidelijk van het humane vraagstuk.”

Ze wordt verkozen tot voorzitster van het Comité de vigilance des citoyennes (Bewakingscomité van vrouwen) van het Parijse 18e arrondissement.

“Onze plaats in de mensheid moeten wij vrouwen niet bedelen maar wel afdwingen.”

Ze opent een eetzaal voor haar leerlingen. In die politiek intense en verhitte tijden ontmoet ze de geneesheer en staatsman Georges Clemenceau, dan burgemeester van Montmartre, waar Louise een eigen school had opgericht.

Een aanmerkelijke ontmoeting is ook met de medemilitant Théophile Ferré. Louis wordt smoorverliefd op de politieke stokebrand maar een wettelijke bekrachtiging van die liefdesband komt er nooit. Dat past ook niet in het anarchistische gedachtengoed. Louise en Théophile liggen evenwel dicht bij mekaar begraven op het kerkhof van Levallois-Perret, ten westen van Parijs. Eind september 1871 werd Louises geliefde immers na een schijnproces geëxecuteerd – in haar bijzijn – voor zijn deelname aan de Commune van Parijs.

“De revolutie is de bloei van de mensheid, zoals de liefde de bloei van het hart is.”

Ook Louise stond op de dodenlijst voor haar deelname aan die revolutionaire opstand in Parijs in 1871. De Franse overheid bestempelde haar immers als een ‘pétroleuse’, een van die agressieve vrouwwijven die ervan verdacht werden Parijs in brand te hebben gestoken. Onverschrokken en onversaagd nam Louise bijzonder actief deel aan die sociale revolte. Zelfs het uniform van de Fédérés, de opstandelingen, draagt ze. Als vrouw participeert ze daadwerkelijk in de straatgevechten rond de barricade van Clignancourt. Ze is lid van het Bewakingscomité van Montmartre, organiseert het centraal comité van de Union des Femmes, is voorzitster van de Club van de Révolutie.

Deportatie

Als chantage gijzelen Les Versaillais, de Franse overheid, haar dierbare maar onschuldige moeder. Om haar moeder uit die penarie en de gevangenis te halen, geeft Louise – ondanks de smeekbeden van haar kompanen – zichzelf aan. Nabij Versailles, in Sartory, wordt Louise opgesloten in afwachting van een proces wegens hoogverraad. Twee schilderijen van Jules Girardet (Musée d’Art et d’Histoire de Saint-Denis) vertolken haar arrestatie en haar verblijf daar. Toch mildert Louise haar toon niet. Tegenover de rechters van de oorlogsraad oreert ze:

“Wat ik van u eis, is de executiepaal van Sartory waar reeds onze broeders zijn gevallen. Men moet me afhakken van de maatschappij. […] Vermits het erop lijkt dat elk hart dat klopt voor de vrijheid, vandaag recht heeft op een beetje lood, eis ik mijn deel op!”

In de kranten wordt ze afgeschilderd ofwel als ‘de wolvin gretig op bloed’ ofwel als ‘de goede Louise’. Op het nippertje wordt ze niet ter dood veroordeeld maar wel tot levenslange deportatie. Het zeilschip Virginie vervoert haar in 1873 naar Nieuw-Caledonië in de Stille Oceaan. Na een helse tocht van vier maanden zet ze voet aan wal en wordt ze samen met Nathalie Lemel ondergebracht in het vrouwenkamp – aan de Baie des Dames – nabij Nouméa. Onder invloed van vriendin Nathalie, medestrijdster in de Commune, raakt Louise nog overtuigder van haar anarchistische overtuigingen:

“Het anarchisme is de orde door de harmonie.”

Zeven jaar verblijft ze in de Stille Oceaan. Ze weigert elke amnestie of bevoorrechte positie. Meer, ze blijft haar bedrijvigheden onverdroten voortzetten. Ze sticht de krant Petites Affiches de la Nouvelle-Calédonie.

Natuurlijk kan een school niet ontbreken. En nieuwsgierig als ze is, zoekt ze in het holst van de nacht contact met de plaatselijke bevolking die verdreven werden van hun gronden. Gefascineerd door hun cultuur, leert ze de taal van de Kanaken, vertaalt hun mondelinge legendes en publiceert in 1885 zelfs het boek Légendes et chansons de gestes canaques. Ze neemt hun verdediging op en zoals altijd verschaft ze onderwijs aan de plaatselijke bevolking en op zondag zelfs aan de volwassenen. De Fransen, zelfs sommige ‘linkse’ gedeporteerden van de Commune, bekijken haar met argwaan en misprijzen.

Voor anarchiste Louise bestaat er geen hiërarchie, zelfs niet met dieren die ze eveneens rechten toekent:

“Hoe wreder de mens tegenover een dier is, hoe kruiperiger hij is tegenover de mannen die hem domineren.”

Of nog:

“In de kern van mijn verzet tegen de machtigen, vind ik in het diepste van mijn herinneringen de verschrikkingen van de martelingen die dieren ondergaan. Men heeft me vaak verweten dat ik meer empathie voor dieren dan voor mensen heb: waarom bezorgd zijn over die barbaren, terwijl de mensen ongelukkig zijn? Maar alles gaat samen: vanaf het pasgeboren vogeltje dat men verplettert tot het menselijk nest verwoest door oorlog. Het dier crepeert van honger in zijn hol; de mens sterft er oeverloos door.”

Onvermoeibaar

Omdat haar moeder zwaar ziek is en een algemene amnestie wordt verleend, keert ze in 1880 naar Parijs terug. Met pijn in het hart verlaat ze haar vrienden, de plaatselijke bevolking. In Frankrijk herneemt Louise haar activiteiten: conferenties, lezingen, militante acties, manifestaties, verzet tegen de doodstraf, teksten, een krantenfeuilleton La Misère.

Tijdens een van haar openbare uiteenzettingen wordt ze aangevallen. Twee kogels raken haar: een eerste schramt haar oorlel. De tweede kogel raakt haar in het hoofd. De kogel is onmogelijk te verwijderen en zal er voor de rest van haar leven blijven zitten. Na nog een arrestatie en gevangenisverblijf vlucht Louise in de zomer van 1890 naar Londen. Samen met prins Pierre Kropotkin. Ook daar beheert ze een viertal jaar een vrijzinnige school. Wanneer ze eind 1895 terugkeert naar Parijs, wacht een enthousiaste menigte haar op. Louise zit niet stil; reizen over en weer het Kanaal, de oprichting van de krant Le Libertaire, congressen, toespraken…

“Ik ben ambitieus voor de mensheid. Ik zou willen dat iedereen artiest ware, voldoende dichter opdat de menselijke ijdelheid verdwijnt.”

Louise Michel is een veel gevraagde spreekster. Zelfs wanneer ze 74 is, trekt ze nog naar Algerije voor een rondreis van lezingen. Ze is uitgeput wanneer ze opnieuw in Marseille ontscheept. Ze overlijdt er op 9 januari 1905. Vijfentwintigduizend mensen woonden haar begrafenis in Parijs bij.

Ook in België kwam Louise Michel voordrachten geven. In 1885 en 1897 waren er in Antwerpen en Brussel gepland maar de gendarmes zetten haar – manu militari – het land uit nog voordat ze haar mond had opengedaan. Haar ‘vreemdelingen’dossier in het Brusselse Algemeen Rijksarchief is… verdwenen. Mogelijks heeft de staatsveiligheid die haar nauwlettend in de gaten hield, het verdonkeremaand. Zo bang van een vinnig vrouwke van 67 jaar?

Bronnen ▼