Madrid of Valladolid? Een vroege voorkennisaffaire

Het Plaza de San Pablo in het centrum van Valladolid herinnert nog altijd aan de roemrijke geschiedenis van deze stad. Centraal staat een standbeeld van koning Filips II (1527-1598), tegenover het Palacio de Pimentel waar hij geboren werd. Hij resideerde destijds in Madrid, maar zijn zoon Filips III (1578-1621) koos Valladolid uit als het nieuwe machtscentrum van Spanje. Deze beslissing kwam tot stand door een combinatie van machtsspel en onroerend goed-speculatie.

Het begon allemaal in het jaar 1598 toen de jonge Filips III zijn vader opvolgde. Hij was toen amper twintig jaar oud en had weinig politieke ervaring. Niet omdat hij er geen interesse in had of intellectueel beperkt zou zijn geweest, zoals soms over hem gezegd werd, maar door de onbegrensde dominantie van zijn vader. De veel minder autoritaire Filips III ging daarom voor zijn politieke besluiten sterk leunen op een vertrouweling: Francisco de Sandoval y Rojas, eerste hertog van Lerma (1553-1625). Deze was bijna vijfentwintig jaar ouder dan de nieuwe koning, wat mede bijdroeg aan het overwicht over zijn vorst.

De hertog maakte deel uit van de hofadel en verbleef daarom meer in Madrid dan op zijn landgoederen. In de hoofdstad bestond zijn enige bezigheid er uit ten dienste te staan van de koning. Daarom zei hij over zichzelf:

Ik ben de hoogste minister en vriendschappelijk raadgever, die weet wat goed is voor de vorst en voor de monarchie. Vanwege onze sterke band zal ik hem nooit bedriegen.

Zo kwam een verstikkende vertrouwensband tot stand die zich normaal niet gauw zou voordoen tussen een minister en vorst.

Een belangrijke verhuizing

De invloedrijke Lerma huldigde de opvatting dat Madrid geen waardige hoofdstad was voor het koninkrijk en sinds 1598 kon dat op steeds meer instemming rekenen. Onder het bewind van Filips II was Madrid snel gegroeid van een ‘dorpje’ met amper vijfduizend inwoners naar een stad met zeventigduizend zielen en dit proces had tamelijk ongecontroleerd plaatsgevonden. Het koninklijk paleis was vergeven van adellijke en kerkelijke figuren uit het hele rijk die naar de gunst van de vorst dongen. De stad daaromheen was een onontwarbare kluwen geworden, die door sommigen met het Bijbelse Babylon werd vergeleken. Zo ontstond het plan om het hof in een andere stad te vestigen.

Vóórdat Filips II in het verleden voor Madrid had gekozen, was het hof altijd op reis geweest. De ene keer verbleef het in Valladolid, dan weer in Salamanca, Madrid of in een andere stad. Het idee om Valladolid tot hoofdstad uit te roepen was dus in principe zinvol en efficiënt. Bovendien had deze stad als voordeel voor Lerma dat ze dichtbij zijn landgoederen gelegen was. Dat voedde direct de verdenking dat hij de grote gangmaker was achter deze verhuizing. Leden van de hofadel, maar ook de koning zelf, gingen er toe over grond aan te kopen ten behoeve van de bouw van stadspaleizen en buitenhuizen.

In 1605 kwam troonopvolger Filips IV ter wereld in Valladolid en dat jaar betekende ook meteen een ommekeer in de liefde voor deze stad. Steeds meer leden van de koninklijke familie en hofadel begonnen openlijk hun twijfels te uiten over de geschiktheid van het nieuwe regeringscentrum. Daarnaast begon het stadsbestuur van Madrid druk uit te oefenen en was zelfs bereid om te betalen voor een terugkeer van het koninklijke hof. Dat bleek te werken.

In 1606, amper vijf jaar na de verhuizing keerde het hof inderdaad terug naar Madrid en de hertog van Lerma verzette zich hier niet tegen. Integendeel, hij had eerst grond in Vallodolid gekocht en daar later flink geld aan verdiend door deze weer door te verkopen voor de bouw van onroerend goed. Dat kunstje ging hij nu in Madrid nog eens herhalen. Daarmee was hij mogelijk de eerste grondspeculant uit de geschiedenis, aangezien hij het hof tot verhuizing had aangezet en vervolgens grond had gekocht om zich te verrijken.

Lerma had geprofiteerd van ‘inside information’ voordat deze uitdrukking bestond en daar zelfs de koning voor misbruikt. Die leek dat echter niet te begrijpen en bleef zijn gunsteling vooralsnog vertrouwen.

Machtsmisbruik

Lerma had veel geld vergaard met zijn speculatiepraktijken. Zijn jaarlijkse inkomsten waren hierdoor opgelopen van twintigduizend naar honderdvijftigduizend dukaten, waarmee hij één van de rijkste mannen van het land was geworden. De wisseling van hoofdstad had de hertog niet alleen steenrijk gemaakt, maar ook een zeer invloedrijk man. Niettemin kreeg hij steeds meer het verwijt dat hij misbruik maakte van de macht en het vertrouwen van de koning.

Toen het corruptieschandaal aan het licht kwam bevond Lerma zich echter in het oog van de storm. Zijn handlangers werden ter dood veroordeeld, terwijl hijzelf buiten schot bleef dankzij zijn band met de koning. Uiteindelijk bracht zijn grenzeloze ambitie hem echter toch nog ten val. Het was namelijk altijd al de wens van de hertog geweest om deel uit te maken van de allerhoogste geestelijkheid van het land: niet eerst een positie als priester dus, maar direct het kardinaalschap. De paus bleek bereid hem daartoe te benoemen.

Lerma mocht dan het vertrouwen van de kerkvorst gewonnen hebben, dat van zijn eigen koning begon ondertussen af te brokkelen. Deze had genoeg van de hoogmoed van de hertog en dankte hem in 1618 af, zodat vanaf toen alleen de kardinaalstitel zijn voortbestaan in welstand moest verzekeren.

In 1621, toen de nieuwe koning Filips IV (1605-1665) op de troon kwam leek ook die echter in gevaar te komen. De nieuwe koning diende een aanklacht in bij de paus en stelde dat Lerma het vertrouwen van de vorige koning ernstig had geschaad om zichzelf te verrijken. De paus ging hier echter niet in mee en Lerma bleef in functie. Sindsdien luidt een Spaans spreekwoord:

Als een dief niet opgehangen wil worden zet hij een kardinaalshoed op.

Bronnen ▼