Markestelsel en markerecht

De termen markestelsel en markerecht zijn afkomstig uit de Nederlandse geschiedenis van de Middeleeuwen. Wat was het markestelsel precies? En waar en wanneer heeft dit stelsel in Nederland bestaan?

Betekenis & herkomst van de term ‘marke’

Het begrip ‘marke’ is een middeleeuwse term die vooral in Drenthe, Twente, Salland, op de Veluwe, rond Zutphen, in Het Gooi en op de Utrechtse Heuvelrug, in het oosten op de Saksische zandgronden dus, veel gebruikt werd als een benaming voor een agrarische bestuursvorm. Markes waren collectieve gronden van grotere boeren, die samen het beheer en gebruik van hun gemeenschappelijke (landbouw)gronden regelden. Verder werd het begrip gebruikt om de woeste gronden, hooilanden en velden die bij een dorp hoorden mee aan te duiden.

Ook in andere delen van de Nederlanden bestond het markestelsel, maar onder een andere naam. In Groningen en Friesland noemden boeren de marke meente, meenschaar, boermande of boermanje. In Brabant heette dit systeem gemeynt, terwijl in Vlaanderen ook de term vroen genoemd werd voor de marken.

Etymologisch is het woord mark of marke ontleend aan het oud-Nederlandse ‘marka’, dat minstens sinds de zevende eeuw in gebruik was en dat grens, afbakening of scheiding betekende.

Een korte geschiedenis van de marke & het markestelsel & het markerecht

Mediëvisten, historici die in de Middeleeuwen gespecialiseerd zijn, vermoeden dat het markestelsel in de dertiende eeuw ontstond. Boeren op de oostelijke zandgronden gingen samenwerken om ongecultiveerd gemeenschappelijk land, zoals woeste zandgrond, hooiland en weilanden die niet in eigendom waren van één boer, te bewerken.

Markegenoten, vaak gegoede boeren, waren personen die het markerecht hadden. Dat hield in dat ze in ruil voor gezamenlijk onderhoud van de ongecultiveerde gronden deze mochten gebruik om hun vee te weiden of om er hooi, heideplaggen en/of kaphout vanaf te halen. Dorpsbewoners die geen markerecht hadden en hun vee onbevoegd lieten weiden, kregen hun vee pas weer terug na het betalen van een boete.

Toen in de vroegmoderne tijd, zeker na de Industriële Revolutie, de bevolking overal groeide, kwam het markestelsel onder druk te staan. In de plaats Enter werd bijvoorbeeld rond 1700 besloten om (een deel van de) markegronden te koop te zetten voor geïnteresseerden. Het definitieve einde van het markestelsel vond plaats in de negentiende eeuw. De Bataafs-Franse Tijd (1795-1815) leidde tot de ontmanteling van de voorrechten die groepen tijdens het ancien régime, in dit geval gegoede boeren, hadden. Ook diverse Staatsregelingen in 1801, 1805 en 1806 en de komst van de burgerlijke gemeente vanaf 1807 bracht het markestelsel in het nauw.

Koning Willem I stimuleerde tijdens zijn regeerperiode (1815 tot 1840) de inperking van het oppervlakte aan boermarken. Op 24 juni 1837 vaardigde hij een Koninklijk Besluit uit, waarbij de overheid het recht kreeg om het markegronden gedwongen te verkopen. Hierdoor verdwenen er in Overijssel tussen 1840 en 1860 liefst 77 van de in totaal 112 marken, die overgingen in private handen.

Onder zijn opvolgers Willem II en Willem III kwamen de Markewetten van 1847 en 1886 tot stand. Deze wetten regelden de juridische verdeling van markegronden onder de waardeelhouders.

Bronnen ▼