Mata Hari – Exotisch danseres (en spion)

De Nederlandse exotische danseres Mata Hari (1876-1917), in werkelijkheid Margaretha Geertruida Zelle geheten, kwam in de Eerste Wereldoorlog om het leven. Ze werd veroordeeld voor spionage en in Frankrijk gefusilleerd.

Mata Hari wordt op 7 augustus 1876 geboren in Leeuwarden, als oudste dochter van een hoedenmaker. De familie heeft het aanvankelijk relatief goed, maar als vader failliet gaat moet de familie het met minder luxe doen. Terwijl vader naar Den Haag verhuist, waar hij later zelfs met een andere vrouw trouwt, blijft de rest van het gezin in Leeuwarden achter. In 1891 sterft haar moeder, waarna Margaretha onder voogdij van een oom in Sneek wordt gesteld. Later verhuist ze naar een andere oom in Den Haag. In 1895 reageert ze daar op een contactadvertentie van de ruim twintig jaar oudere Rudolph MacLeod (John genoemd), een beroepsofficier uit het Nederlands-Indische. Nadat de twee elkaar hebben ontmoet in het Rijksmuseum in Amsterdam wordt binnen een week de verloving uitgesproken. Margaretha Zelle is dan achttien jaar oud. Na de huwelijksvoltrekking trekken de twee in bij een zus van MacLeod in Amsterdam. Een paar jaar na de huwelijksvoltrekking verkast het paar naar Nederlands-Indië. Samen krijgen ze twee kinderen, een jongen (John) en een meisje (Louise, ‘Non’). Het huwelijk verloopt niet goed. Er is veel ruzie, in brieven naar het thuisfront noemt MacLeod zijn vrouw soms zelfs vaak een ‘beest’. In 1899 sterft hun zoontje, mogelijk werd hij vergiftigd door een geliefde van de Indonesische kinderoppas (baboe). In 1902 keert het echtpaar terug naar Nederland. Kort hierna gaan de twee uit elkaar. In 1907 wordt de scheiding definitief uitgesproken.

De Nederlandse vertrekt hierna alleen naar Parijs waar ze met allerlei klusjes in haar onderhoud voorziet, onder meer als huismeid, lerares Duits en mannequin. Ze probeert de kost te verdienen in het artistieke milieu. Zo is ze onder meer paardrijdster in een circus, showt ze kleren in Parijse winkels en warenhuizen en ze werkt soms als schildermodel. Na kort weer in Nederland te hebben geleefd, keert ze terug naar Parijs, vastbesloten de kost te verdienen als oosters (naakt)danseres. Eerder heeft ze in Nederland tevergeefs geprobeerd een carrière als actrice en zangeres van de grond te krijgen. Nu valt ze terug op de exotische dansen die ze in Nederlands-Indië heeft bedacht. Als artiestennaam gebruikt ze de naam ‘Mata Hari’, wat Maleis is voor ‘Oog van de dag’ (De zon). De Nederlandse danseres is succesvol en beleeft haar grote doorbraak in 1905 tijdens een optreden in het Museum voor Oosterse Kunsten (Musée national des Arts asiatiques-Guimet), waar in de pers lovend over wordt geschreven. Zelf beweert Mata Hari dat ze haar dansen als kind geleerd heeft van een Javaanse priester. Rond 1911 is de geboren Friezin tamelijk beroemd en treedt ze als danseres onder meer op in de opera in Milaan. Dankzij haar successen verkeert ze veel in hogere kringen. Zo heeft ze contact met hoge Franse militairen en diplomaten, met wie ze als courtisane ook geregeld amoureuze relaties aanknoopt. Daarnaast heeft ze veel relaties met hoge Duitsers, waaronder zelfs de Duitse kroonprins.

Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt bevindt Mata Hari zich voor een optreden in Berlijn. Ze wil ook daar optreden, maar voor het zover komt sluit het theater haar deuren. De danseres moet vluchten, maar kan vanwege de oorlog niet terug naar Parijs. Ze besluit dan naar Nederland te gaan. Haar carrière raakt in het slop en financieel zijn er ook problemen. Een groot deel van haar vermogen is bij Duitse banken gestald en vanwege de oorlog confisqueert de Duitse overheid buitenlandse tegoeden.

Spionage

De Friezin zou in de periode hierna verstrikt zijn geraakt in een spionageweb. Voorjaar 1916 zou ze in Nederland in contact zijn gekomen met de Duitse inlichtingendienst die haar als codenaam Spionne H21 gaf. Ze krijgt van de inlichtingendienst een voorschot van 20.000 francs en vertrekt met dat geld naar Parijs. Het is onduidelijk gebleven of ze in de periode hierna ook daadwerkelijk waardevolle informatie doorspeelde aan de Duitsers.

In Frankrijk zou Mata Hari haar diensten als spion hierna ook aan de Fransen hebben aangeboden. Deze rol als dubbelspion zou haar op den duur fataal worden. Zowel de Duitsers als de Fransen wantrouwen de danseres. Na een tip van Scotland Yard besluiten de Fransen om Mata Hari zeer goed in de gaten te houden. Op 13 februari 1917 wordt ze in Parijs gearresteerd nadat de Fransen een Duits codebericht onderschept hebben met de tekst ‘Agent H 21 is gaan kuren’. Kort daarvoor heeft Mata Hari haar intrek genomen in het Franse kuuroord Vittel. De Fransen menen genoeg bewijst te hebben dat het hier om de Nederlandse danseres gaat. Nederland dient na de arrestatie tevergeefs een gratieverzoek in.

Enkele maanden voor haar arrestatie werd de danseres in Engeland al drie dagen verhoord door de Britse geheime dienst MI5. Ze legde toen geen bekentenis af over het feit dat ze zou spioneren voor de Duitsers, maar gaf wel aan te hebben gespioneerd voor de Fransen.

Na een kort proces wordt Mata Hari in 1917 in Frankrijk ter dood veroordeeld. In het vonnis wordt gesteld dat ze zich schuldig heeft gemaakt aan hoogverraad wegens spionage voor de Duitsers. Een vuurpeloton voltrekt het vonnis op 15 oktober 1917 op een oefenterrein vlakbij het fort van Vincennes. De laatste woorden van de beroemde danseres zouden zijn geweest:

“Dood is niets, leven trouwens ook niet. Sterven, slapen, overgaan in niets, wat maakt het uit? Alles is een illusie.”

Publiciteit

Na haar dood zorgt de vele publiciteit die aan haar leven en dood wordt gegeven er voor dat Mata Hari wereldberoemd wordt. Lange tijd gaan er ook nog geruchten rond dat Mata Hari in werkelijkheid nog leeft. Volgens deze legende durfden de mannen van het vuurpeloton het vuur niet te openen omdat de dansers kort voor de executie haar mantel openden en haar lichaam toonde.

In Mata Hari’s geboorteplaats Leeuwarden is een standbeeld van de danseres te vinden. De afgelopen decennia zijn er ook verschillende films over haar leven gemaakt, zoals in 1932 met in de hoofdrol Greta Garbo en in 1984 met Sylvia Kristel.

De Britse geheime dienst MI5 opende in 1999 enkele van haar archieven, waaruit blijkt dat de effectiviteit van Mata Hari als spionne voor de Duitsers zeer gering moet zijn geweest.

Boek: Mata Hari – De ware en de legende

Korte video over Mata Hari

Bronnen ▼